Cách xử lý thông tin tự động và có kiểm soát trong kỹ năng nghe

Mở bài

Trong quá trình học ngôn ngữ, đặc biệt là kỹ năng nghe, việc hiểu rõ các phương thức xử lý thông tin có vai trò quan trọng đối với sự tiến bộ của người học. Hai khái niệm cơ bản được đề cập nhiều trong lĩnh vực này là Controlled Processing và Automatic Processing. Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) là khi người nghe phải tập trung cao độ và thực hiện các thao tác nhận thức một cách có chủ đích. Ngược lại, Automatic Processing (xử lý tự động) diễn ra một cách tự nhiên mà không cần nhiều nỗ lực. Hiểu rõ sự khác biệt giữa hai loại xử lý này sẽ giúp chúng ta xác định cách học nghe phù hợp và hiệu quả hơn.

Trong bối cảnh học ngôn ngữ, người học thường bắt đầu với Controlled Processing khi họ chưa quen thuộc với âm thanh, từ vựng và ngữ pháp. Theo thời gian và sự luyện tập, người học sẽ dần chuyển sang Automatic Processing, nơi họ có thể nghe và hiểu ngôn ngữ một cách tự động và nhanh chóng. Từ việc hiểu và vận dụng hai phương thức xử lý này, người học có thể xây dựng cho mình các chiến lược luyện nghe thích hợp, giúp cải thiện kỹ năng nghe một cách hiệu quả hơn.

Mục tiêu của bài viết này là phân tích kỹ lưỡng hai loại quá trình xử lý trên và đưa ra các ứng dụng hữu ích để phát triển kỹ năng nghe trong quá trình học ngôn ngữ.

Khái niệm về Controlled Processing (Xử lý có kiểm soát)

Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) là một quá trình xử lý thông tin có ý thức và yêu cầu sự tập trung cao độ từ người tham gia. Đây là một dạng xử lý thông tin chủ động, đòi hỏi người nghe phải dồn toàn bộ sự chú ý vào nhiệm vụ để phân tích và hiểu được nội dung. Trong Controlled Processing, người nghe phải liên tục thực hiện các bước phân tích, suy luận và so sánh những thông tin mới với các kiến thức đã biết. Theo như Shiffrin và Schneider, quá trình này “cần sự nỗ lực tâm lý và được điều khiển bởi các quá trình có chủ đích và có kiểm soát” [1,tr.89]Controlled Processing đặc biệt quan trọng khi người nghe đang làm quen với một ngôn ngữ mới hoặc đối mặt với nội dung phức tạp. Chẳng hạn, khi một người học ngoại ngữ, họ thường phải chú ý đến từng âm thanh, từng từ và cố gắng ghép nối các yếu tố đó lại với nhau để tạo thành ý nghĩa hoàn chỉnh. Quá trình này yêu cầu sự tham gia có ý thức, tức là người học phải suy nghĩ và cố gắng kiểm soát thông tin mà họ nhận được. Vì vậy, nó thường diễn ra chậm hơn và đòi hỏi năng lượng nhiều hơn so với việc xử lý tự động.

Ví dụ, trong một bài giảng bằng tiếng Anh về một chủ đề chuyên ngành mà người học chưa quen thuộc, họ sẽ phải sử dụng Controlled Processing để hiểu nội dung. Người nghe có thể phải ngừng lại để suy nghĩ về các thuật ngữ hoặc cấu trúc câu phức tạp mà họ chưa biết. Họ sẽ tìm cách liên kết các yếu tố từ vựng với những gì họ đã biết trước đó. Như Eysenck và Keane đã mô tả, Controlled Processing là một quá trình tiêu tốn nhiều tài nguyên nhận thức, vì “nó đòi hỏi sự chú ý liên tục và khó khăn khi phải điều chỉnh theo ngữ cảnh mới” [2,tr.189]. Việc liên tục xử lý các yếu tố ngôn ngữ, từ âm vị cho đến ngữ pháp, khiến cho quá trình này đòi hỏi nhiều sự tập trung và dễ dẫn đến cảm giác mệt mỏi.

Trong thực tế, Controlled Processing không chỉ xuất hiện khi học ngôn ngữ mới mà còn áp dụng khi người học gặp phải nội dung quá phức tạp hoặc không quen thuộc. Những tình huống đòi hỏi sự phân tích sâu, chẳng hạn như nghe các bài giảng mang tính học thuật cao hoặc tham gia các cuộc thảo luận chuyên ngành, đều yêu cầu sự tham gia của Controlled Processing để đảm bảo việc hiểu thông tin chính xác.

Controlled Processing là nền tảng trong giai đoạn đầu của quá trình học tập và là bước chuẩn bị quan trọng để người học chuyển dần sang Automatic Processing (xử lý tự động) khi đã đạt được mức độ thông thạo cao hơn. Điều này cho thấy vai trò không thể thiếu của quá trình xử lý có kiểm soát trong việc phát triển kỹ năng nghe ngôn ngữ [3].

Khái niệm về Automatic Processing (Xử lý tự động)

Ngược lại với Controlled Processing, Automatic Processing (xử lý tự động) là quá trình xử lý thông tin diễn ra một cách tự nhiên và không đòi hỏi nhiều nỗ lực từ người nghe. Khi thông tin trở nên quen thuộc và đã được tự động hóa trong não bộ, người nghe có thể hiểu và phản ứng lại gần như ngay lập tức mà không cần phải suy nghĩ nhiều hay phân tích sâu. Automatic Processing là kết quả của sự rèn luyện và lặp lại, nơi các phản ứng nhận thức trở nên tự động và không yêu cầu người nghe phải tập trung một cách có ý thức.

Trong quá trình này, não bộ xử lý thông tin một cách nhanh chóng và mượt mà. Theo Shiffrin và Schneider, "Automatic Processing diễn ra mà không cần sự can thiệp của ý thức và không làm cạn kiệt tài nguyên nhận thức" [1,tr.200]. Điều này có nghĩa là khi người nghe đã phát triển được khả năng tự động hóa trong việc xử lý thông tin, họ có thể xử lý nhiều thông tin hơn mà không cảm thấy bị quá tải về mặt nhận thức. Automatic Processing cho phép việc xử lý thông tin diễn ra hiệu quả ngay cả khi người nghe không hoàn toàn tập trung vào nội dung nghe.

Ví dụ, khi một người đã quen thuộc với những câu hội thoại hàng ngày bằng tiếng Anh, họ không cần phải phân tích từng từ vựng hoặc cấu trúc ngữ pháp nữa. Thay vào đó, họ có thể ngay lập tức hiểu và phản ứng lại. Như Schneider và Chein đã giải thích, quá trình xử lý tự động xảy ra khi người học đã tích lũy đủ kinh nghiệm và luyện tập để những phản ứng đối với kích thích trở nên nhất quán và tự động [4].

Một minh chứng rõ ràng cho Automatic Processing là việc nghe và hiểu ngôn ngữ mẹ đẻ. Khi bạn nghe người khác nói tiếng Việt, bạn không cần phải dừng lại để phân tích ngữ pháp hoặc từ vựng; thay vào đó, bạn có thể hiểu ngay lập tức. Automatic Processing cho phép bạn xử lý thông tin ngay cả khi bạn không hoàn toàn tập trung vào cuộc trò chuyện. Ví dụ, khi đang tham gia vào các hoạt động khác mà vẫn nghe được nội dung xung quanh, bạn có thể vẫn hiểu ý nghĩa mà không cần dồn sự chú ý vào quá trình nghe.

Automatic Processing cũng có thể được thấy trong các tình huống khi người nghe đã quá quen thuộc với một chủ đề hoặc bối cảnh nhất định. Chẳng hạn, trong các lĩnh vực chuyên môn mà người nghe đã làm việc hoặc nghiên cứu trong thời gian dài, việc xử lý thông tin cũng sẽ trở nên tự động, giúp tiết kiệm thời gian và năng lượng. Bavelier và Green chỉ ra rằng “quá trình tự động hóa trong nhận thức giúp giảm tải gánh nặng nhận thức, cho phép các tài nguyên nhận thức được chuyển sang những nhiệm vụ phức tạp hơn” [5,tr.145].

Automatic Processing không chỉ giúp nâng cao hiệu quả trong việc nghe hiểu mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho các kỹ năng ngôn ngữ khác như nói và viết, vì người học có thể xử lý thông tin một cách tự nhiên hơn. Khi người học đạt đến giai đoạn tự động hóa, họ có thể tập trung vào việc phát triển các kỹ năng cao cấp hơn mà không phải lo lắng quá nhiều về các yếu tố cơ bản như từ vựng và ngữ pháp [6][7].

Sự khác biệt giữa Controlled Processing (Xử lý có kiểm soát) và Automatic Processing (Xử lý tự động) trong việc nghe

Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) và Automatic Processing (xử lý tự động) không phải là hai quá trình tách biệt hoàn toàn, mà thay vào đó, chúng thường đan xen và hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình học nghe ngôn ngữ. Khi một người bắt đầu học ngôn ngữ mới, họ thường phải dựa nhiều vào Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) vì mọi thứ đều mới lạ và cần sự chú ý. Nhưng khi họ dần làm quen và có sự tiếp xúc thường xuyên, quá trình Automatic Processing (xử lý tự động) bắt đầu phát triển và thay thế phần lớn Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) trong các tình huống quen thuộc.

Sự khác biệt chính giữa hai quá trình này nằm ở mức độ chú ý và nỗ lực cần thiết. Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) yêu cầu sự tham gia chủ động của người nghe và đòi hỏi họ phải suy nghĩ, phân tích, trong khi Automatic Processing (xử lý tự động) là quá trình diễn ra tự nhiên, không đòi hỏi nhiều nỗ lực. Ví dụ, một người học ngôn ngữ ban đầu có thể cần phải sử dụng Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) để nghe và hiểu một đoạn hội thoại đơn giản, nhưng sau một thời gian luyện tập, họ sẽ có thể hiểu đoạn hội thoại đó một cách tự động mà không cần phải suy nghĩ nhiều.

Ứng dụng của Controlled Processing (Xử lý có kiểm soát) trong việc học nghe

Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) là giai đoạn không thể thiếu trong quá trình học nghe, đặc biệt là khi người học mới bắt đầu làm quen với một ngôn ngữ mới. Trong giai đoạn này, người học cần phải tập trung cao độ để nhận diện âm thanh, từ vựng và ngữ pháp.

Một trong những phương pháp ứng dụng hiệu quả Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) là chia nhỏ nội dung. Người học có thể luyện nghe bằng cách chia nhỏ các đoạn hội thoại hoặc bài giảng thành các phần ngắn hơn, dễ hiểu hơn. Ví dụ, thay vì nghe toàn bộ một bài báo bằng tiếng Anh, người học có thể nghe từng câu hoặc từng đoạn nhỏ, sau đó dừng lại để hiểu từng phần trước khi chuyển sang phần tiếp theo. Điều này giúp giảm bớt áp lực và giúp người học dễ dàng hơn trong việc nắm bắt thông tin.

Tập trung vào chi tiết cũng là một kỹ thuật quan trọng trong Controlled Processing (xử lý có kiểm soát). Khi luyện nghe, người học nên chú ý đến các từ khoá quan trọng, các cấu trúc ngữ pháp đặc biệt hoặc các âm thanh mà họ chưa quen thuộc. Bằng cách tập trung vào những chi tiết này, họ sẽ dần dần làm quen với các yếu tố của ngôn ngữ, giúp quá trình tự động hoá diễn ra dễ dàng hơn.

Tham khảo thêm:

• Phương pháp tự học kỹ năng nghe dành cho trình độ cơ bản

• Ứng dụng công nghệ vào cải thiện kỹ năng nghe

• Ứng dụng kỹ năng Nghe (Listening) vào các lĩnh vực khác cho người đi làm

Ứng dụng của Automatic Processing (Xử lý tự động) trong việc học nghe

Automatic Processing (xử lý tự động) phát huy vai trò quan trọng trong giai đoạn người học đã có sự quen thuộc nhất định với ngôn ngữ. Khi đạt đến mức độ này, người học sẽ có khả năng nghe và hiểu một cách tự nhiên, không cần phải tập trung quá nhiều vào từng chi tiết. Điều này cho phép họ tiết kiệm thời gian và năng lượng, đồng thời nâng cao hiệu suất học tập.

Một trong những phương pháp để phát triển Automatic Processing (xử lý tự động) là nghe thụ động. Đây là khi người học tiếp xúc với ngôn ngữ một cách tự nhiên thông qua các hoạt động hàng ngày như nghe nhạc, xem phim, hoặc nghe các cuộc hội thoại mà không cần chú ý quá mức. Nghe thụ động giúp người học dần dần quen với âm thanh, giọng điệu và cách diễn đạt trong ngôn ngữ mà họ đang học. Điều này giúp tăng cường khả năng xử lý thông tin một cách tự động mà không cần phải cố gắng suy nghĩ hay phân tích từng phần của bài nghe.

Một kỹ thuật khác để phát triển Automatic Processing (xử lý tự động) là luyện nghe với tốc độ tự nhiên. Khi người học đã nắm vững một lượng lớn từ vựng và ngữ pháp cơ bản, họ nên thử luyện nghe với tốc độ nhanh hơn, tương đương với tốc độ hội thoại tự nhiên. Điều này sẽ giúp tăng cường khả năng xử lý thông tin nhanh chóng và hiệu quả. Người học có thể sử dụng các ứng dụng hoặc nền tảng có chức năng tăng tốc độ nghe để luyện tập, giúp quá trình nghe trở nên linh hoạt hơn và gần gũi hơn với ngữ cảnh thực tế.

Cách kết hợp giữa Controlled Processing (Xử lý có kiểm soát) và Automatic Processing (Xử lý tự động) trong học tập nghe

Trong quá trình học nghe ngôn ngữ, việc kết hợp cả Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) và Automatic Processing (xử lý tự động) là điều cần thiết để đạt được hiệu quả cao nhất. Người học cần linh hoạt trong việc chuyển đổi giữa hai quá trình này, tùy thuộc vào nội dung và mức độ khó của bài nghe.

Ví dụ, trong giai đoạn ban đầu, người học có thể cần sử dụng Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) để phân tích kỹ lưỡng các từ ngữ và cấu trúc câu trong bài nghe. Tuy nhiên, khi đã dần quen với nội dung hoặc chủ đề của bài nghe, họ có thể chuyển sang sử dụng Automatic Processing (xử lý tự động) để nghe hiểu nhanh hơn và không cần phải suy nghĩ quá nhiều về từ vựng hay ngữ pháp.

Một chiến lược hiệu quả để kết hợp hai quá trình này là thực hành nghe ở nhiều mức độ khó khác nhau. Người học có thể bắt đầu bằng việc nghe những đoạn hội thoại đơn giản, dễ hiểu và dần dần nâng cao độ khó bằng cách nghe các bài nói chuyện hoặc bài giảng chuyên sâu. Trong quá trình này, Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) sẽ được sử dụng để làm quen với các nội dung mới, trong khi Automatic Processing (xử lý tự động) sẽ giúp họ xử lý nhanh hơn những thông tin đã quen thuộc.

Bên cạnh đó, người học cũng có thể áp dụng cả hai phương pháp nghe chủ động và nghe thụ động. Nghe chủ động yêu cầu người học tập trung toàn bộ sự chú ý vào bài nghe và phân tích từng phần thông tin, trong khi nghe thụ động lại khuyến khích việc nghe ngôn ngữ một cách tự nhiên, không áp lực. Sự kết hợp giữa hai phương pháp này sẽ giúp cải thiện toàn diện kỹ năng nghe, giúp người học linh hoạt trong việc xử lý thông tin, tùy theo hoàn cảnh và mục đích.

Kết bài

Tóm lại, cả Controlled Processing (xử lý có kiểm soát) và Automatic Processing (xử lý tự động) đều đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kỹ năng nghe ngôn ngữ. Controlled Processing giúp người học tập trung, phân tích và hiểu các yếu tố phức tạp, đặc biệt cần thiết khi họ mới bắt đầu hoặc tiếp xúc với nội dung khó. Trong khi đó, Automatic Processing lại giúp việc nghe trở nên nhanh chóng, tự nhiên và hiệu quả hơn khi người học đã quen thuộc với ngôn ngữ hoặc ngữ cảnh.

Việc hiểu rõ sự khác biệt giữa hai quá trình này sẽ giúp người học có chiến lược học nghe phù hợp với từng giai đoạn. Từ đó, họ có thể linh hoạt chuyển đổi giữa hai phương pháp để đạt được hiệu quả cao nhất, bắt đầu từ sự kiểm soát có ý thức đến sự tự động hóa tự nhiên. Kết hợp cả nghe chủ động và thụ động, thực hành với các nội dung từ dễ đến khó, là cách tiếp cận thông minh để cải thiện khả năng nghe ngôn ngữ một cách toàn diện.

Trong bối cảnh học tập ngôn ngữ hiện nay, việc sử dụng hợp lý Controlled và Automatic Processing không chỉ giúp nâng cao kỹ năng nghe mà còn cải thiện khả năng giao tiếp và sự tự tin trong việc sử dụng ngôn ngữ mới.