Usage-Based Grammar và Rule-Based Grammar: Cách tiếp cận nào phù hợp với từng người học

Trong quá trình học một ngôn ngữ thứ hai, việc giảng dạy ngữ pháp đóng vai trò trung tâm trong việc hình thành năng lực ngôn ngữ của người học. Tuy nhiên, không có một mô hình duy nhất phù hợp cho mọi đối tượng – mà ngược lại, mỗi cách tiếp cận đều phản ánh những giả định lý thuyết riêng về bản chất của ngôn ngữ và cách thức tiếp thu. Bài viết này so sánh hai hướng tiếp cận tiêu biểu: ngữ pháp dựa trên sử dụng (Usage-Based Grammar – UBG) và ngữ pháp dựa trên quy tắc (Rule-Based Grammar – RBG), từ cơ sở lý thuyết đến đối tượng người học phù hợp. Qua đó, bài viết đề xuất cái nhìn linh hoạt, tích hợp nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy và học tập ngữ pháp trong các bối cảnh giáo dục đa dạng.

Mở bài

Trong lĩnh vực giảng dạy ngôn ngữ thứ hai, các phương pháp tiếp cận ngữ pháp phản ánh những quan điểm khác nhau về cách thức con người tiếp thu và sử dụng ngôn ngữ. Hai cách tiếp cận nổi bật là ngữ pháp dựa trên sử dụng (Usage-Based Grammar – UBG) và ngữ pháp dựa trên quy tắc (Rule-Based Grammar – RBG). Trong khi RBG tập trung vào việc truyền đạt hệ thống quy tắc ngữ pháp một cách tường minh – thường thấy trong các lớp luyện thi IELTS hay TOEFL – thì UBG nhấn mạnh vai trò của kinh nghiệm giao tiếp thực tế, như cách trẻ em học qua tương tác hằng ngày (Tomasello, 2003 [1]). Mỗi phương pháp không chỉ dựa trên những nền tảng lý thuyết riêng biệt, mà còn phù hợp với những kiểu người học, mục tiêu và bối cảnh học tập khác nhau. Việc xác định đúng nhóm người học phù hợp với từng cách tiếp cận là điều thiết yếu để thiết kế chương trình giảng dạy hiệu quả, cá nhân hóa quá trình học, và nâng cao chất lượng đầu ra ngôn ngữ.

Usage-Based Grammar và đối tượng người học phù hợp

Ví dụ: Phương pháp Usage-Based - Huy

Huy, học sinh lớp 5 tại Đà Nẵng, không học tiếng Anh bằng cách học thuộc quy tắc. Thay vào đó, em xem phim hoạt hình có phụ đề tiếng Anh, chơi game đơn giản bằng tiếng Anh và tham gia các hoạt động giao tiếp như đóng vai trong lớp học.

Khi muốn xin phép đi vệ sinh, Huy thường nói “Can I go out?” vì nghe các bạn và giáo viên nói vậy. Ban đầu, em chỉ lặp lại câu, nhưng sau vài tháng, Huy bắt đầu thay đổi thành “Can I go to the toilet?” hay “Can I drink water?”, cho thấy em đã nắm được mẫu câu và tự mở rộng.

Dù không biết định nghĩa “modal verb” hay “subject + verb”, Huy vẫn giao tiếp khá lưu loát, đặc biệt trong các tình huống quen thuộc. Tuy nhiên, em vẫn gặp khó khăn khi viết câu đúng chính tả hoặc làm bài ngữ pháp trên giấy.

Cơ sở lý thuyết của Usage-Based Grammar

Ngữ pháp dựa trên sử dụng (Usage-Based Grammar – UBG) được hình thành trên nền tảng của ngôn ngữ học nhận thức (Cognitive Linguistics), đặc biệt là qua các công trình tiêu biểu của Langacker (1987) [2], Tomasello (2003) [1] và Goldberg (2006) [3]. Quan điểm cốt lõi của UBG cho rằng việc học ngôn ngữ không phải là kết quả của quá trình tiếp nhận các quy tắc ngữ pháp trừu tượng một cách độc lập, mà là sản phẩm của việc sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp thực tế. Theo cách tiếp cận này, ngữ pháp không tồn tại như một hệ thống đóng sẵn để học thuộc, mà là một tri thức được hình thành và tổ chức thông qua trải nghiệm ngôn ngữ có nghĩa – đặc biệt là những trải nghiệm mang tính xã hội, giàu tương tác và lặp lại.

Tomasello (2003) [1] cho rằng trẻ em không học ngữ pháp bằng cách nội suy từ một hệ thống quy tắc phổ quát, mà thông qua quá trình được gọi là pattern-finding – tức là nhận diện và khái quát các mẫu ngôn ngữ từ những biểu thức cụ thể thường xuyên xuất hiện trong đời sống hằng ngày. Ví dụ, một đứa trẻ có thể nghe thấy rất nhiều lần các câu như “I want juice”, “I want to go”, hoặc “Can you help me?”, “Can you open this?”. Ban đầu, các câu này được ghi nhớ dưới dạng những cụm biểu thức cố định (formulaic expressions). Dần dần, khi đã tiếp xúc đủ nhiều và trong các ngữ cảnh khác nhau, trẻ sẽ khái quát thành các cấu trúc trừu tượng hơn như [Subject + want + X] hay [Can you + Verb + Y], qua đó tạo thành lược đồ ngữ pháp (schemas) một cách tự nhiên mà không cần đến sự giảng giải lý thuyết.

Từ góc độ của Goldberg (2006) [3], đơn vị cơ bản trong ngữ pháp không phải là từ hay quy tắc hình thức, mà là construction – tức là các cấu trúc gắn liền giữa hình thức và ý nghĩa, được người học tích lũy qua quá trình sử dụng. Theo đó, một điểm cốt lõi của UBG là việc người học xây dựng tri thức ngữ pháp thông qua quá trình form–function mapping – tức là xác lập mối quan hệ giữa hình thức ngôn ngữ (câu, cụm từ) và chức năng giao tiếp thực tế của chúng trong từng ngữ cảnh cụ thể. Không giống như cách tiếp cận tách biệt ngữ pháp khỏi ngữ nghĩa, UBG cho rằng chính sự tương tác giữa hình thức và ý nghĩa trong bối cảnh mới là nền tảng cho việc học ngữ pháp hiệu quả và lâu dài. Chẳng hạn, thay vì học thuộc quy tắc bị động một cách hình thức như “Subject + be + past participle”, người học thường tiếp xúc với các câu cụ thể như “He was invited to the party”, “The letter was written yesterday”. Qua nhiều lần tiếp xúc với những ví dụ này trong văn nói hoặc văn viết, họ dần hình thành một mô hình trừu tượng cho phép sáng tạo những câu mới như “The cake was eaten by the children”, ngay cả khi không được giảng dạy tường minh về cấu trúc bị động.

Từ góc nhìn nhận thức, UBG hoàn toàn tương thích với các lý thuyết học tập dựa trên trải nghiệm (experiential learning), trong đó kiến thức không được truyền đạt trực tiếp mà được xây dựng thông qua việc tiếp xúc, phản hồi và thực hành trong các tình huống ngôn ngữ thực tế. Ellis (2002) [4] nhấn mạnh rằng “frequency effects are pervasive in language acquisition” – tức là tần suất xuất hiện của một cấu trúc có ảnh hưởng rõ rệt đến mức độ tiếp thu và khả năng sử dụng của người học. Một cấu trúc càng xuất hiện thường xuyên trong đầu vào ngôn ngữ (input), thì càng có khả năng được người học ghi nhớ, nội tại hóa và tái sử dụng một cách linh hoạt.

Tóm lại, Usage-Based Grammar xem ngữ pháp như một sản phẩm phát sinh từ quá trình sử dụng ngôn ngữ có ý nghĩa. Việc học ngữ pháp không bắt đầu bằng lý thuyết, mà bắt đầu bằng trải nghiệm; không diễn ra trong vách ngăn của lớp học trừu tượng, mà được bồi đắp từ sự lặp lại, sự chú ý và sự phản hồi trong tương tác thực tế. Trong cách tiếp cận này, người học không “học về ngữ pháp” mà “học ngữ pháp qua việc sử dụng”.

Điểm mạnh và điểm yếu của Usage-Based Grammar

Một trong những điểm mạnh nổi bật của Usage-Based Grammar (UBG) là khả năng hỗ trợ sự phát triển lưu loát trong giao tiếp và năng lực ngôn ngữ sử dụng được trong thực tế. Do UBG tập trung vào việc tiếp thu ngữ pháp thông qua tương tác, người học được đặt trong các tình huống có nghĩa, nơi ngôn ngữ không phải là đích đến mà là phương tiện để đạt được mục đích giao tiếp. Quá trình này phản ánh cơ chế học ngôn ngữ mẹ đẻ: trẻ nhỏ không được dạy quy tắc ngữ pháp một cách tường minh, nhưng dần dần vẫn có thể sử dụng các cấu trúc chính xác nhờ vào việc tiếp xúc và sử dụng lặp đi lặp lại trong môi trường có ngữ cảnh (Tomasello, 2003 [1]).

Ví dụ, trong lớp học áp dụng phương pháp giao tiếp dựa trên UBG, học sinh có thể học cách hỏi đường qua việc thực hành đóng vai (“Excuse me, can you tell me how to get to the train station?”). Qua quá trình thực hành lặp lại trong tình huống cụ thể, học sinh không chỉ ghi nhớ cụm từ cố định mà còn hình thành năng lực biến đổi câu (e.g. “Can you show me where the supermarket is?”), phản ánh việc khái quát hóa mẫu câu qua sử dụng.

Ngoài ra, nghiên cứu của Ellis (2002) [4] đã nhấn mạnh rằng tần suất (frequency) và sự đa dạng ngữ cảnh (variability) trong đầu vào có tác động mạnh mẽ đến khả năng ghi nhớ và tái sản sinh ngôn ngữ. Khi người học được tiếp xúc với cùng một cấu trúc trong nhiều bối cảnh khác nhau – ví dụ: cấu trúc “be going to” dùng để nói về kế hoạch tương lai – thì họ có khả năng nhận diện được mẫu hình chung và sử dụng nó linh hoạt hơn. Điều này giúp người học phát triển sự “trôi chảy” (fluency) thay vì chỉ biết phân tích đúng sai theo quy tắc.

Tuy nhiên, hạn chế chính của UBG nằm ở tốc độ khái quát hóa ngữ pháp. Việc hình thành các lược đồ ngữ pháp từ các biểu thức cụ thể đòi hỏi sự tiếp xúc liên tục và phong phú với ngôn ngữ. Điều này có thể khiến người học – đặc biệt là những người trưởng thành vốn quen với cách học quy tắc rõ ràng – cảm thấy mơ hồ và thiếu định hướng. Goldberg (2006) [3] chỉ ra rằng mặc dù các constructions (cấu trúc hình thức–nghĩa) có thể được học thông qua ví dụ, nhưng nếu thiếu sự đa dạng và tần suất đủ lớn trong input, người học có thể không nhận diện được điểm chung giữa các biểu thức và do đó không hình thành được khái quát.

Thêm vào đó, UBG có thể kém hiệu quả trong môi trường học tập có giới hạn về đầu vào ngôn ngữ tự nhiên, chẳng hạn như các lớp học truyền thống nơi người học ít được tiếp xúc với tiếng Anh thực tế bên ngoài lớp học. Trong những trường hợp như vậy, nếu không có sự hỗ trợ bằng tư liệu bổ sung (như phim, podcast, hội thoại thực tế) hoặc môi trường giao tiếp, người học có thể mất nhiều thời gian để tiến bộ hoặc gặp khó khăn trong việc chuyển từ mức độ ghi nhớ sang sử dụng linh hoạt.

Đối tượng người học phù hợp với Usage-Based Grammar

Cách tiếp cận ngữ pháp dựa trên sử dụng (Usage-Based Grammar – UBG) đặc biệt phù hợp với những người học có tiếp cận tự nhiên với ngôn ngữ, trong đó quá trình học tập gắn liền với trải nghiệm thực tế, sự tương tác xã hội, và đầu vào phong phú. Một trong những nhóm điển hình nhất là trẻ em và thanh thiếu niên, những người có xu hướng học qua bắt chước, tiếp xúc lặp lại và phản hồi ngữ cảnh thay vì qua sự giảng dạy tường minh về quy tắc. Tomasello (2003) [1] cho rằng quá trình học ngôn ngữ ở trẻ em được dẫn dắt bởi khả năng nhận diện mẫu hình (pattern detection) trong các tình huống giao tiếp – điều mà UBG khai thác triệt để. Vì vậy, việc học thông qua truyện kể, trò chơi ngôn ngữ, đối thoại hàng ngày hay giao tiếp không chính thức giúp trẻ tự động tích lũy các biểu thức và dần hình thành các cấu trúc ngữ pháp một cách tự nhiên, bền vững.

Bên cạnh đó, người học trong môi trường ngôn ngữ đích phong phú – như người tham gia chương trình du học, sống trong cộng đồng bản ngữ, hoặc làm việc trong môi trường quốc tế – cũng rất phù hợp với cách tiếp cận này. Trong những bối cảnh đó, người học thường xuyên được tiếp xúc với các dạng đầu vào sống động, mang tính giao tiếp thực tiễn (Ellis, 2016 [5]), chẳng hạn như nghe hội thoại thật, xem truyền hình, đọc biển báo, hoặc tham gia vào các tình huống xã hội thực tế. Chính sự đa dạng và lặp lại của những trải nghiệm này đóng vai trò như chất liệu để người học trích xuất ra các cấu trúc ngữ pháp từ dưới lên (bottom-up) – một cơ chế trung tâm của UBG.

Ví dụ, một sinh viên quốc tế học tại Canada có thể không được dạy tường minh về cấu trúc rút gọn như “Wanna grab lunch?” hoặc “Gotta go!”, nhưng qua nhiều lần nghe người bản ngữ sử dụng những biểu thức này trong ngữ cảnh rõ ràng, người học sẽ dần hiểu được ý nghĩa, chức năng và thậm chí sử dụng lại chúng một cách tự nhiên mà không cần biết đến cấu trúc ngữ pháp truyền thống đi kèm.

Tuy nhiên, ngoài hai nhóm nói trên, UBG cũng có thể mang lại hiệu quả với người trưởng thành, miễn là họ học trong môi trường ngôn ngữ phong phú và có sự hỗ trợ từ hoạt động giao tiếp thực tiễn. Một người lớn học tiếng Anh thông qua việc làm việc cùng đồng nghiệp quốc tế, tham gia các khóa học bằng tiếng Anh, hay sử dụng ngôn ngữ trong môi trường số (xem YouTube, nghe podcast, chơi game nhập vai trực tuyến...) cũng đang vận dụng nguyên lý của UBG mà không nhất thiết nhận ra điều đó. Trong những trường hợp như vậy, tính linh hoạt và tính ngữ cảnh của UBG cho phép người học phát triển năng lực sử dụng ngôn ngữ theo hướng tự nhiên, từ trải nghiệm thực tế chứ không từ khuôn mẫu quy tắc.

Tóm lại, Usage-Based Grammar là một phương pháp đặc biệt hiệu quả đối với các người học thiên về trải nghiệm, giàu tương tác và tiếp xúc với đầu vào ngôn ngữ thực tiễn. Không phụ thuộc vào độ tuổi sinh học, yếu tố quyết định sự phù hợp với UBG chính là mức độ người học được “sống trong ngôn ngữ”, thay vì chỉ “học về ngôn ngữ”.

Rule-Based Grammar và đối tượng người học phù hợp

Ví dụ: Phương pháp Rule-Based – Lan

Lan là học sinh lớp 11, chuẩn bị thi tốt nghiệp và đăng ký thi IELTS. Trong lớp học thêm tiếng Anh, Lan được học các quy tắc ngữ pháp kỹ lưỡng: thì, câu bị động, mệnh đề quan hệ... Mỗi bài học đều bắt đầu bằng phần lý thuyết, sau đó là bài tập luyện theo mẫu.

Khi làm bài viết, Lan thường đối chiếu từng câu với quy tắc đã học, ví dụ khi viết “If I had studied harder, I would have passed”, cô nhớ rõ đây là cấu trúc điều kiện loại 3 đã được giáo viên giảng.

Lan làm bài thi khá tốt, điểm viết và đọc luôn cao vì nắm chắc cấu trúc. Nhưng khi cần giao tiếp tự nhiên, cô thường mất thời gian suy nghĩ câu, và lo lắng về ngữ pháp đúng–sai thay vì diễn đạt ý nhanh chóng.

Cơ sở lý thuyết của Rule-Based Grammar

Ngữ pháp dựa trên quy tắc (Rule-Based Grammar – RBG) xuất phát từ truyền thống ngôn ngữ học hình thức (formal linguistics), trong đó ngôn ngữ được coi là một hệ thống có cấu trúc, gồm các quy tắc trừu tượng và có thể được mô tả tường minh, logic. Trong cách tiếp cận này, việc học ngôn ngữ không phải là quá trình tích lũy dần dần qua trải nghiệm như trong Usage-Based Grammar, mà là một tiến trình tiếp nhận có chủ đích các quy tắc ngữ pháp thông qua giảng dạy, phân tích và luyện tập có hệ thống.

Cơ sở triết học của RBG thường gắn liền với thuyết ngôn ngữ phổ quát của Noam Chomsky (1965) [6], theo đó con người có một năng lực bẩm sinh về ngôn ngữ (Universal Grammar – UG), và việc học ngôn ngữ thứ hai phần nào có thể được kích hoạt qua việc giảng dạy rõ ràng các quy tắc cấu trúc. Các phương pháp giảng dạy truyền thống như Grammar-Translation Method (GTM) và Audiolingualism phản ánh rõ ràng tinh thần của RBG. Trong GTM, người học được cung cấp quy tắc ngữ pháp một cách tường minh, sau đó luyện tập bằng cách dịch câu và làm bài tập áp dụng. Còn trong Audiolingualism, học viên lặp lại các mẫu câu đúng theo cấu trúc được xác định sẵn nhằm hình thành phản xạ ngôn ngữ chính xác.

Theo Ellis (2006) [7], điểm mấu chốt trong RBG là niềm tin rằng ngữ pháp là một thực thể độc lập, có thể được mô tả, dạy học, và học một cách rõ ràng, và rằng việc hiểu được các quy tắc sẽ hỗ trợ quá trình sản sinh ngôn ngữ chính xác hơn. Ví dụ, khi học về thì quá khứ đơn, người học không chỉ tiếp xúc với các câu như “She went to school yesterday” mà còn được cung cấp quy tắc hình thành thì này (V2 với động từ thường, hoặc các dạng bất quy tắc) và phân biệt giữa các thì tương tự (như quá khứ tiếp diễn hay hiện tại hoàn thành).

Điểm nhấn của RBG là tính đúng–sai trong cấu trúc ngôn ngữ, và ưu tiên rõ ràng về độ chính xác (accuracy) hơn là sự trôi chảy (fluency). Điều này đặc biệt quan trọng trong các ngữ cảnh học thuật, kiểm tra ngôn ngữ tiêu chuẩn, hoặc dịch thuật – nơi lỗi ngữ pháp có thể làm sai lệch ý nghĩa truyền tải.

Ví dụ, trong một bài kiểm tra TOEFL hoặc IELTS, người học không chỉ cần thể hiện vốn từ vựng và ý tưởng, mà còn phải sử dụng đúng các cấu trúc ngữ pháp như mệnh đề quan hệ, câu điều kiện, đảo ngữ hay câu bị động. Trong trường hợp này, cách tiếp cận quy tắc giúp người học kiểm soát và sửa lỗi hiệu quả, bởi họ có cơ sở lý thuyết để phân tích và lý giải sự lựa chọn ngôn ngữ của mình.

Tuy nhiên, RBG không nhất thiết phủ nhận vai trò của sử dụng thực tế. Một số nhà nghiên cứu như DeKeyser (1998) [8] cho rằng kiến thức ngữ pháp có thể được học theo cách quy tắc ở giai đoạn đầu, sau đó được “tự động hóa” (automatized) thông qua luyện tập có hệ thống – đặc biệt hiệu quả với người học trưởng thành vốn có năng lực phân tích và trừu tượng hóa cao.

Điểm mạnh và điểm yếu của Rule-Based Grammar

Một trong những ưu điểm nổi bật nhất của ngữ pháp dựa trên quy tắc (Rule-Based Grammar – RBG) là khả năng cung cấp cho người học một nền tảng ngôn ngữ có hệ thống, chính xác và dễ kiểm soát. Thông qua việc giảng dạy tường minh các quy tắc ngữ pháp, người học được trang bị công cụ để phân tích và vận dụng ngôn ngữ một cách có ý thức – điều đặc biệt hữu ích trong các ngữ cảnh học thuật hoặc thi cử, nơi độ chính xác là yếu tố then chốt. Theo Ellis (2006) [7], việc tiếp cận ngữ pháp theo hướng quy tắc không chỉ giúp người học nắm bắt cấu trúc câu mà còn phát triển năng lực siêu ngôn ngữ (metalinguistic awareness) – tức là khả năng suy nghĩ về ngôn ngữ như một đối tượng có thể được phân tích và lý giải.

Chẳng hạn, trong một lớp luyện thi IELTS, người học được hướng dẫn rõ ràng cách sử dụng mệnh đề quan hệ (e.g. “The student who won the prize is absent today”) hay câu điều kiện loại ba (e.g. “If I had studied harder, I would have passed the test”). Họ không chỉ ghi nhớ mẫu câu, mà còn hiểu chức năng ngữ pháp của từng thành phần và có thể áp dụng vào bài viết học thuật. Điều này giúp nâng cao độ chính xác và khả năng kiểm soát cấu trúc – những kỹ năng đặc biệt cần thiết trong các thể loại viết học thuật hoặc chuyên sâu như dịch thuật, biên tập và nghiên cứu ngôn ngữ.

Bổ sung vào đó, theo Schmidt (1990) [9], quá trình học ngữ pháp hiệu quả không thể tách rời khỏi cơ chế “noticing” – tức là người học cần nhận thức được sự hiện diện của một đặc điểm ngôn ngữ trong đầu vào thì mới có thể học và nội tại hóa nó. Trong bối cảnh RBG, việc giảng dạy quy tắc một cách tường minh góp phần thúc đẩy quá trình “noticing”, khi người học được chỉ ra cụ thể những lỗi sai cần chú ý và các quy tắc đúng cần áp dụng. Điều này đặc biệt hữu ích trong các nhiệm vụ mang tính chính xác cao như viết học thuật hoặc sửa lỗi ngữ pháp.

Bên cạnh đó, phương pháp RBG tỏ ra đặc biệt phù hợp với những người học có kiểu học thiên về phân tích (analytic learning style) hoặc người trưởng thành – vốn đã quen với hệ thống giáo dục chú trọng quy tắc. Nghiên cứu của DeKeyser (1998) [8] cho thấy rằng việc tiếp nhận kiến thức ngữ pháp một cách tường minh sẽ đạt hiệu quả cao nếu người học có khả năng tư duy trừu tượng và được luyện tập có hệ thống, từ đó chuyển hóa các quy tắc thành kỹ năng sử dụng tự động (automatization) trong thực tiễn ngôn ngữ.

Tuy nhiên, điểm yếu lớn nhất của RBG là tính rời rạc khỏi ngữ cảnh thực tế. Do tập trung vào hình thức, phương pháp này thường trình bày ngữ pháp như những cấu trúc cô lập, tách rời khỏi chức năng giao tiếp cụ thể. Hệ quả là người học có thể làm tốt bài tập điền từ hoặc phân tích ngữ pháp trên giấy, nhưng gặp khó khăn khi phải sử dụng ngôn ngữ một cách linh hoạt và tự nhiên trong giao tiếp đời thường. Ví dụ, một người học có thể thuộc lòng quy tắc chia thì hiện tại hoàn thành nhưng vẫn lúng túng khi cần nói những câu như “I’ve just finished my work” trong trò chuyện hằng ngày, nếu họ chưa từng nghe hoặc thực hành cách dùng này trong ngữ cảnh thực tế.

Ngoài ra, phương pháp này có nguy cơ làm giảm động lực học tập đối với những người học thiên về thực hành (experiential or communicative learners). Khi việc học ngôn ngữ bị giới hạn trong khuôn khổ bài tập ngữ pháp và lý thuyết phân tích, người học dễ cảm thấy nhàm chán, thiếu kết nối với mục tiêu sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp thực sự. Điều này đặc biệt rõ ràng trong các lớp học mà phương pháp dạy quá chú trọng đến việc “học để thi” hơn là “học để dùng”.

Tóm lại, Rule-Based Grammar là một phương pháp mạnh mẽ trong việc xây dựng tri thức ngữ pháp có hệ thống và chính xác, phù hợp với những mục tiêu học thuật cao, nhưng cũng cần được bổ sung bằng các hoạt động thực hành giao tiếp để đảm bảo tính ứng dụng và giữ vững động lực học tập.

Đối tượng người học phù hợp với Rule-Based Grammar

Ngữ pháp dựa trên quy tắc (Rule-Based Grammar – RBG) đặc biệt phù hợp với những người học trưởng thành – đối tượng đã phát triển đầy đủ năng lực tư duy trừu tượng và có khả năng xử lý thông tin một cách phân tích, có hệ thống. Đây là những người có xu hướng học tập dựa trên các cấu trúc rõ ràng, có thể lý giải được, và thường tìm kiếm sự nhất quán, logic trong quá trình tiếp thu kiến thức. Theo DeKeyser (2003) [10], người học trưởng thành có thể hưởng lợi đáng kể từ việc giảng dạy ngữ pháp tường minh vì họ có khả năng xử lý quy tắc ngôn ngữ như một hệ thống hình thức, đặc biệt khi được luyện tập lặp lại để chuyển từ kiến thức khai báo sang kỹ năng vận dụng tự động.

Nhóm người học này thường xuất hiện trong các môi trường học thuật chính thống, chẳng hạn như bậc đại học hoặc các chương trình đào tạo chuyên sâu. Họ có thể là sinh viên cần đạt trình độ tiếng Anh học thuật để viết luận văn, nghiên cứu, hoặc chuẩn bị cho các kỳ thi chuẩn hóa như IELTS, TOEFL, SAT – nơi tiêu chí đánh giá ngữ pháp chính xác là một yếu tố then chốt. Trong những bối cảnh này, cách tiếp cận RBG mang lại lợi thế rõ ràng: nó giúp người học nắm bắt cấu trúc câu, phân biệt các thì, hiểu rõ các quy tắc về mệnh đề quan hệ, câu điều kiện, thể bị động, đảo ngữ v.v., từ đó cải thiện chất lượng bài viết và khả năng diễn đạt một cách mạch lạc, chính xác.

Ví dụ, một thí sinh luyện thi IELTS cần hiểu rõ sự khác biệt giữa “I have studied English for five years” và “I studied English for five years” để sử dụng đúng thì trong phần viết và nói. RBG giúp họ lý giải sự khác biệt giữa thì hiện tại hoàn thành và thì quá khứ đơn không chỉ qua cảm nhận ngữ nghĩa, mà qua các tiêu chí ngữ pháp được xác lập rõ ràng và nhất quán.

Ngoài ra, RBG còn phù hợp với những người học có định hướng chuyên sâu về ngôn ngữ học hoặc dịch thuật, nơi yêu cầu phân tích cú pháp chính xác và kiểm soát hình thức ngôn ngữ ở mức độ cao. Một phiên dịch viên chuyên nghiệp không chỉ cần hiểu nghĩa tổng thể của câu nói, mà còn phải xử lý được những cấu trúc phức tạp và chuyển đổi chúng sao cho phù hợp với ngữ pháp và phong cách của ngôn ngữ đích. Trong trường hợp này, tri thức về cấu trúc câu, loại từ, trật tự từ, liên kết câu v.v. là không thể thiếu – và RBG là con đường hiệu quả để đạt được điều đó.

Hơn nữa, RBG đặc biệt thích hợp với những người có kiểu học thiên về nhận thức (cognitive learning style) – tức là những người học cần có nguyên tắc rõ ràng, ví dụ cụ thể và hệ thống hóa thông tin để hiểu và ghi nhớ hiệu quả. Với họ, việc được giảng dạy quy tắc như “sau liên từ although là mệnh đề đầy đủ” hoặc “would rather đi với bare infinitive” giúp củng cố tri thức ngữ pháp một cách chắc chắn và dễ dàng áp dụng vào các tình huống khác nhau.

Tóm lại, Rule-Based Grammar là lựa chọn lý tưởng cho những người học định hướng học thuật, tư duy phân tích mạnh, hoặc làm việc với ngôn ngữ ở mức độ hình thức và chính xác cao. Với nhóm người học này, việc tiếp cận ngữ pháp như một hệ thống quy tắc logic không chỉ hiệu quả mà còn phù hợp với phong cách nhận thức của họ.

Ứng dụng thực tiễn trong giảng dạy

Kết hợp UBG và RBG trong cùng bài học

Một mô hình hiệu quả là tiếp cận xoắn ốc (spiral approach), trong đó bài học được thiết kế để chuyển đổi liên tục giữa trải nghiệm giao tiếp (theo UBG) và phân tích quy tắc (theo RBG), giúp người học vừa phát triển khả năng giao tiếp tự nhiên, vừa củng cố kiến thức ngữ pháp chính xác.

Quy trình ví dụ – Dạy câu điều kiện loại 2:

1. Khởi động – Giao tiếp tự nhiên (UBG)

   • Giáo viên bắt đầu bằng trò chơi “What would you do if…?”: mỗi học sinh bốc một thẻ tình huống, ví dụ “you found a wallet on the street” hoặc “you could travel anywhere for free”.

   • Học sinh trả lời tự do, không cần biết tên cấu trúc:

     
     “If I found a wallet, I would return it to the police.

     If I could travel anywhere, I’d go to Japan.”

   • Mục tiêu: tạo cơ hội lặp lại tự nhiên các mẫu câu điều kiện loại 2, khuyến khích học sinh chú ý đến mối quan hệ giữa tình huống giả định và kết quả.

2. Phân tích – Rút ra quy tắc (RBG)

   • Sau khi nghe nhiều câu trả lời, giáo viên ghi một số ví dụ tiêu biểu lên bảng, gạch chân các phần giống nhau:
     If + past simple, would + V

   • Giải thích cấu trúc, chức năng (diễn tả giả định trái với hiện tại) và các điểm cần lưu ý về chia động từ.

3. Luyện tập có kiểm soát – Áp dụng quy tắc (RBG)

   • Học sinh làm bài tập điền từ và biến đổi câu:

     
     “(find) If I ___ a wallet, I would call the owner.

     (win) If I ___ the lottery, I would buy a new car.”

4. Mở rộng – Sáng tạo và ứng dụng lại (UBG)

   • Quay lại hoạt động giao tiếp: học sinh viết 3 tình huống “What would you do if…?” rồi phỏng vấn bạn cùng bàn.

   • Hoặc làm hoạt động speed dating: di chuyển và hỏi–đáp nhanh với nhiều bạn để luyện phản xạ giao tiếp.

Lợi ích của mô hình này:

• UBG ở đầu và cuối bài tạo động lực, đặt cấu trúc vào ngữ cảnh thực.

• RBG ở giữa bài giúp người học hệ thống hóa và củng cố kiến thức, tránh chỉ “bắt chước” mà không hiểu bản chất.

• Cấu trúc được lặp lại nhiều lần trong nhiều bối cảnh, giúp cả lưu loát và chính xác cùng phát triển.

Học theo nhiệm vụ (Task-Based Learning) kết hợp phản hồi quy tắc

Cách tiếp cận này bắt đầu với nhiệm vụ giao tiếp thực tiễn để học viên sử dụng ngôn ngữ trong bối cảnh có nghĩa (theo nguyên lý UBG), sau đó giáo viên phản hồi tường minh dựa trên quy tắc ngữ pháp (theo RBG) để củng cố tính chính xác.

Quy trình ví dụ – Viết email xin nghỉ phép:

1. Giai đoạn nhiệm vụ – Sử dụng ngôn ngữ thực tế (UBG)

   • Học viên nhận tình huống: “Bạn cần viết email xin nghỉ phép 3 ngày để về quê dự đám cưới.”

   • Làm việc cá nhân hoặc nhóm đôi để viết email gửi “giáo viên” đóng vai quản lý.

   • Không cung cấp trước quy tắc; học viên dựa vào vốn tiếng Anh và kinh nghiệm.

2. Thực hiện và nộp sản phẩm

   • Mỗi học viên gửi email qua Google Docs hoặc giấy để giáo viên xem trực tiếp.

   • Ví dụ email của học viên:

     
     “Dear Mr. John, I want to take 3 days off because I attend my cousin wedding. Please accept my request.”

3. Giai đoạn phản hồi – Phân tích quy tắc (RBG)

   • Giáo viên nêu các lỗi phổ biến:

     • Sai cấu trúc: I attend my cousin wedding → cần dùng thì tương lai hoặc cấu trúc dự định.

     • Thiếu mạo từ: my cousin’s wedding thay vì my cousin wedding.

   • Giới thiệu hoặc nhắc lại quy tắc:

     • Sở hữu cách với 's.

     • Dùng will be attending hoặc am going to attend cho dự định tương lai.

4. Luyện tập áp dụng quy tắc (RBG)

   • Học viên làm bài tập viết lại câu đúng hoặc ghép đôi câu sai–đúng.

5. Nhiệm vụ sửa đổi – Ứng dụng lại (UBG)

   • Học viên chỉnh sửa email của mình dựa trên phản hồi và gửi lại.

   • Một số em đọc to phiên bản mới để cả lớp nghe, tăng khả năng ghi nhớ và áp dụng.

Lợi ích:

• UBG tạo môi trường sử dụng ngôn ngữ có ý nghĩa, giúp học viên thực hành giống tình huống thực tế.

• RBG cung cấp công cụ phân tích và sửa lỗi, biến trải nghiệm thành kiến thức hệ thống.

Học viên được trải qua vòng lặp “sử dụng → nhận phản hồi → cải thiện”, từ đó vừa tăng lưu loát vừa tăng độ chính xác.

Điều chỉnh tỷ lệ UBG–RBG theo mục tiêu khóa học

Việc phân bổ thời lượng giữa Usage-Based Grammar (UBG) và Rule-Based Grammar (RBG) nên dựa trên mục tiêu học tập và bối cảnh đào tạo. Tỷ lệ linh hoạt giúp tối ưu hóa cả khả năng giao tiếp thực tế lẫn độ chính xác ngữ pháp.

Lớp giao tiếp tổng quát

• Tỷ lệ đề xuất: UBG ~70% / RBG ~30%.

• Lý do: Mục tiêu chính là phát triển khả năng giao tiếp tự nhiên, phản xạ nhanh, vốn từ và cấu trúc được học qua sử dụng thực tế. RBG chỉ đóng vai trò bổ trợ, giúp sửa những lỗi ngữ pháp phổ biến ảnh hưởng đến khả năng hiểu.

• Ví dụ áp dụng:

  • UBG (70%): Hoạt động đóng vai (role-play) mua vé xe, hỏi đường, phỏng vấn xin việc.

  • RBG (30%): Sau mỗi hoạt động, giáo viên hướng dẫn 1–2 quy tắc then chốt (e.g. cách dùng present continuous cho hành động đang xảy ra, hoặc câu hỏi Wh-).

Lớp luyện thi học thuật (IELTS, TOEFL)

• Tỷ lệ đề xuất: RBG ~70% / UBG ~30%.

• Lý do: Mục tiêu chính là đạt điểm cao trong bài thi, đòi hỏi khả năng kiểm soát ngữ pháp chính xác, đa dạng cấu trúc và phong cách học thuật. UBG giúp duy trì sự tự nhiên và khả năng ứng dụng linh hoạt trong phần Nói và Viết.

• Ví dụ áp dụng:

  • RBG (70%): Luyện phân tích và viết câu điều kiện, câu bị động, đảo ngữ, liên kết mạch lạc (cohesion).

  • UBG (30%): Thực hành thảo luận nhóm hoặc mô phỏng thi Speaking, áp dụng cấu trúc vừa học trong ngữ cảnh giao tiếp.

Tóm lại, điều chỉnh tỷ lệ không chỉ dựa trên mục tiêu khóa học mà còn phải xét tới đối tượng người học và thời lượng khóa. Với cùng một nội dung, lớp ngắn hạn thường ưu tiên một phương pháp chính, trong khi lớp dài hạn có thể phân bổ đều hơn để đảm bảo cân bằng giữa độ chính xác và khả năng ứng dụng.

Kết luận

Ngữ pháp dựa trên sử dụng (Usage-Based Grammar – UBG) và ngữ pháp dựa trên quy tắc (Rule-Based Grammar – RBG) đại diện cho hai khuynh hướng lý thuyết khác nhau trong lĩnh vực giảng dạy ngôn ngữ: một bên nhấn mạnh vai trò của trải nghiệm ngôn ngữ thực tiễn, bên kia đề cao tính hệ thống và sự phân tích quy tắc. Tuy nhiên, thay vì xem đây là hai phương pháp đối lập, cần nhìn nhận chúng như hai hướng tiếp cận bổ sung, mỗi phương pháp phát huy hiệu quả tối ưu trong những điều kiện và với những đối tượng học tập cụ thể.

Về mặt lý thuyết, UBG được xây dựng trên nền tảng của ngôn ngữ học nhận thức, trong đó ngữ pháp được hình thành thông qua sự tích lũy các mẫu ngôn ngữ có ý nghĩa trong bối cảnh giao tiếp. Phương pháp này phát huy hiệu quả trong việc phát triển khả năng giao tiếp và sự lưu loát nhờ việc học ngôn ngữ thông qua sử dụng thực tế, đặc biệt phù hợp với người học trẻ tuổi hoặc những người tiếp xúc nhiều với môi trường ngôn ngữ đích. Tuy nhiên, UBG đòi hỏi một lượng đầu vào phong phú và quá trình khái quát hóa ngữ pháp diễn ra tương đối chậm, dễ gây khó khăn với những người học cần sự rõ ràng và định hướng hệ thống.

Ngược lại, RBG xuất phát từ truyền thống ngôn ngữ học hình thức, coi ngữ pháp là một hệ thống quy tắc có thể được học một cách tường minh và có hệ thống. Phương pháp này mang lại sự chính xác và khả năng kiểm soát ngôn ngữ cao, phù hợp với người học trưởng thành, có tư duy phân tích tốt, hoặc đang theo đuổi mục tiêu học thuật như thi cử, viết luận, nghiên cứu hay dịch thuật. Tuy nhiên, nếu không được lồng ghép với hoạt động sử dụng ngôn ngữ trong bối cảnh thực tế, RBG dễ dẫn đến sự rời rạc giữa kiến thức và năng lực giao tiếp, đồng thời làm giảm hứng thú học tập ở những người học thiên về thực hành.

Do đó, trong thực tiễn giảng dạy, sự kết hợp linh hoạt giữa hai cách tiếp cận – theo hướng bổ sung chứ không loại trừ – là chiến lược tối ưu để đáp ứng đa dạng nhu cầu và kiểu học của người học. Giáo viên cần hiểu sâu sắc cơ sở lý thuyết, điểm mạnh – yếu và đặc điểm phù hợp của từng phương pháp, từ đó đưa ra lựa chọn sư phạm phù hợp với ngữ cảnh giảng dạy, mục tiêu học tập và đặc điểm nhận thức của người học. Chính sự tinh chỉnh linh hoạt và có cơ sở này sẽ là yếu tố then chốt thúc đẩy quá trình học ngôn ngữ một cách toàn diện, hiệu quả và bền vững.

Từ những phân tích ở trên, có thể thấy rằng không có một con đường học ngữ pháp nào là duy nhất hoặc tối ưu tuyệt đối. UBG và RBG không loại trừ nhau, mà có thể cùng tồn tại như hai công cụ bổ trợ, phù hợp với từng mục tiêu, kiểu người học và hoàn cảnh cụ thể. Khi giáo viên hiểu rõ bản chất, điểm mạnh – yếu và phạm vi ứng dụng của từng phương pháp, họ có thể thiết kế lộ trình giảng dạy vừa mang tính hệ thống, vừa gần gũi với trải nghiệm thực tế của người học. Trong kỷ nguyên giáo dục cá nhân hóa, sự linh hoạt trong lựa chọn phương pháp là chìa khóa dẫn đến việc hình thành năng lực ngữ pháp sâu và bền vững.

Giải đáp thắc mắc về kiến thức tiếng Anh là nhu cầu thiết yếu của nhiều học viên trong quá trình học tập và ôn thi. ZIM Helper là diễn đàn trực tuyến chuyên nghiệp cung cấp giải đáp về kiến thức tiếng Anh cho người học đang luyện thi IELTS, TOEIC, luyện thi Đại học và các kỳ thi tiếng Anh khác. Diễn đàn được vận hành bởi đội ngũ High Achievers - những người đã đạt thành tích cao trong các kỳ thi, đảm bảo chất lượng thông tin và hướng dẫn chính xác cho người học. Liên hệ Hotline 1900-2833 (nhánh số 1) để được tư vấn chi tiết.