Kỹ thuật nghe chép chính tả (dictation) – Lợi ích và cách tự luyện tập

Kỹ thuật nghe chép chính tả (dictation) là một phương pháp hiệu quả giúp cải thiện kỹ năng nghe, nhận diện từ vựng và phân tích cú pháp. Bài viết này sẽ phân tích tầm quan trọng của phương pháp này trong việc nâng cao khả năng xử lý thông tin nghe, đồng thời hướng dẫn cách luyện tập hiệu quả.

Giới thiệu

Kỹ thuật nghe chép chính tả (dictation) không chỉ là công cụ hiệu quả để cải thiện kỹ năng nghe, mà còn giúp người học nâng cao khả năng nhận diện từ vựng, phân tích cú pháp, và ghi nhớ thông tin ngắn hạn. Bài viết này sẽ phân tích tầm quan trọng của kỹ thuật này trong việc phát triển khả năng xử lý thông tin nghe, đặc biệt là ở giai đoạn nhận thức (perception). Đồng thời, bài viết cung cấp hướng dẫn chi tiết để học viên tự áp dụng phương pháp nghe chép chính tả, nhằm cải thiện toàn diện kỹ năng nghe hiểu.

Kỹ năng nghe và nghe hiểu ngôn ngữ thứ hai

Kỹ năng nghe rất quan trọng trong việc học ngoại ngữ bởi chìa khóa để học một ngôn ngữ là tiếp nhận đầu vào ngôn ngữ. Theo Krashen [1] và Hamouda [2], kỹ năng nghe là một yếu tố quan trọng trong việc tiếp nhận đầu vào có thể hiểu được. Việc học sẽ không thể xảy ra nếu không có đầu vào. Hasan [3] và Hamouda [2] cho rằng việc nghe hiểu cung cấp các tình huống phù hợp để tiếp thu và mở rộng các kỹ năng ngôn ngữ khác.

Theo Thomlison [4] và Hamouda [2], nghe được định nghĩa là khả năng nhận biết và hiểu những gì người khác đang nói. Quá trình này bao gồm việc hiểu cách phát âm, ngữ pháp và từ vựng của người nói, cũng như nắm bắt ý nghĩa của thông điệp. Morley [5] cho rằng nghe liên quan đến phân biệt âm thanh, nghe ngữ pháp, lựa chọn thông tin cần thiết, ghi nhớ nó và kết nối nó với âm thanh và ý nghĩa. Những định nghĩa này nhấn mạnh rằng kỹ năng nghe không chỉ đơn thuần là nhận biết âm thanh, mà còn bao gồm việc hiểu cấu trúc ngôn ngữ và ý nghĩa được truyền đạt.

Steinberg [6] và Azmi Bingol cùng cộng sự [7] định nghĩa nghe hiểu là khả năng của một người trong việc nhận biết người khác thông qua giác quan, cơ quan thính giác và gán ý nghĩa cho thông điệp để hiểu nó. Theo Richards, John Platt, và Heidi Platt [8] cùng với Pourhosein Gilakjani và Seyedeh Masoumeh Ahmadi [9], nghe hiểu là quá trình hiểu lời nói và tập trung vào vai trò của các đơn vị ngôn ngữ như âm vị, từ vựng, và cấu trúc ngữ pháp, cũng như vai trò của sự dự đoán của người nghe, tình huống và ngữ cảnh, kiến thức trước đó và chủ đề.

Chiến lược nghe hiểu ngôn ngữ thứ hai

Nhiều nhà nghiên cứu trong lĩnh vực học ngôn ngữ thứ hai đã chú ý đến cả hai quá trình xử lý từ trên xuống (top-down processing) và từ dưới lên (bottom-up processing) trong việc nghe hiểu [10].

• Top-down processing: sử dụng kiến thức nền để hiểu ý nghĩa của thông điệp.

• Bottom-up processing: dựa vào dữ liệu đầu vào để hiểu thông điệp.

Hai quá trình này kết hợp với nhau khi người nghe xử lý thông tin đầu vào, sử dụng cả kiến thức ngôn ngữ và kiến thức xung quanh họ để tạo ra một đại diện tinh thần về nội dung vừa nghe [11]. Các nhà nghiên cứu đồng ý rằng cả hai quá trình này luôn tương tác liên tục để giải mã thông tin nghe được [12]. Đối với người học ngôn ngữ thứ hai, do có khả năng xử lý hạn chế và ít kiến thức ngôn ngữ hơn, họ thường dựa vào quá trình top-down để giải thích thông tin nghe được.

Kiến thức siêu nhận thức (metacognitive knowledge) cũng rất hữu ích để phát triển khả năng nhận diện từ nhanh chóng, nhờ việc sử dụng ngữ cảnh và các chiến lược bù đắp khác để hiểu dạng nghe của từ (Vandergrift) [13]. Các chiến lược này bao gồm việc sử dụng thông tin ngữ cảnh, thị giác, ngôn ngữ không lời, kiến thức văn hóa và lẽ thường, quyết định mức độ thành công khi nghe [12].

Tuy nhiên, trong tâm lý học nhận thức (cognitive knowledge), Anderson [14]  đưa ra một mô hình khác về sự hiểu ngôn ngữ, khác biệt so với khuôn khổ hiện tại của quá trình từ trên xuống (top-down) và từ dưới lên (bottom-up). Tác giả đề xuất việc nghe hiểu gồm 3 giai đoạn chính xử lý nhận thức gồm: 

1. Nhận thức (Perception): Liên quan đến việc tiếp nhận đầu vào âm thanh.

2. Phân tích (Parsing): Là quá trình giải mã thông tin đầu vào để tạo ra một ý nghĩa trong trí nhớ ngắn hạn.

3. Sử dụng (Utilization): Là việc sử dụng kiến thức nền tảng để giải thích thông tin đầu vào và lưu trữ nó.

Tương tự, Hirokazu [15] cho rằng một người bình thường thường trải qua ba quá trình dưới đây khi nghe:

1. Tiếp nhận (Perception): Người nghe tiếp nhận âm thanh,

2. Nhận diện (Recognition): Người nghe giải mã các âm thanh đã tiếp nhận, nhận diện chúng như những dạng ngôn ngữ nhất định

3. Hiểu (Comprehension) Người nghe giải mã các dạng ngôn ngữ đã nhận diện, tức là hiểu ý nghĩa của các dạng đó.

Trong ba bước này, quá trình tiếp nhận âm thanh (Perception) thường không gây khó khăn cho người học thông thường (trừ trường hợp có vấn đề về thính giác). Tuy nhiên, quá trình nhận diện (Recognition) và hiểu (Comprehension) đòi hỏi người học phải có các năng lực cụ thể:

• Nhận diện (Recognition):

  • Nhận diện từ vựng được nói ra.

  • Nhận diện tức thì và theo thứ tự từ đầu đến cuối, theo thời gian thực.

  • Ghi nhớ tạm thời các dạng ngôn ngữ đã giải mã trong bộ nhớ làm việc (working memory).

• Hiểu (Comprehension):

  • Xác định ý nghĩa của các từ hoặc cụm từ vừa nhận diện được.

  • Phân tích cú pháp, xác định chủ ngữ, tân ngữ, động từ và mối quan hệ giữa các thành phần.

  • Tổng hợp thông tin để hiểu toàn bộ câu với sự hỗ trợ của bộ nhớ làm việc hạn chế.

Tất cả các thao tác này cần được thực hiện tức thì, đồng thời, và liên tục.

Xem thêm: Phương pháp Top-down và Bottom-up trong nghe tiếng Anh

Rào cản khi nghe

Underwood [16] cho rằng những vấn đề khi nghe hiểu liên quan đến nền tảng khác nhau của người học, chẳng hạn như văn hóa và giáo dục của họ. Hơn nữa, những người học có tiếng mẹ đẻ có các đặc điểm nhấn và ngữ điệu tương tự như tiếng Anh có khả năng gặp ít khó khăn hơn so với những người học có tiếng mẹ đẻ có nhịp điệu và tông khác. 

Trong một nghiên cứu của Goh về những người học tiếng Anh như ngoại ngữ (EFL) có nền tảng tiếng Trung năm 2000 [17],  kết quả cho thấy những vấn đề về hiểu nghe liên quan đến ba giai đoạn xử lý nhận thức: nhận thức (perception), phân tích (parsing), và sử dụng (utilization), được Anderson [14] đề xuất:

Ở giai đoạn nhận thức (perception), người học báo cáo những khó khăn chủ yếu như: không nhận ra từ mà họ đã biết, bỏ lỡ phần tiếp theo khi tập trung nghĩ về nghĩa của phần trước, không thể phân đoạn dòng nói, bỏ lỡ phần đầu của văn bản, và tập trung quá mức hoặc không thể tập trung. 

Ở giai đoạn phân tích (parsing), người nghe phàn nàn về việc quên nhanh những gì đã nghe, không thể hình thành hình ảnh tinh thần từ các từ đã nghe, và không hiểu các phần tiếp theo của đầu vào do gặp khó khăn trước đó. 

Ở giai đoạn sử dụng (utilization), các vấn đề như "hiểu từ nhưng không hiểu thông điệp chính" và "bị nhầm lẫn về các ý chính trong thông điệp" cũng được đề cập nhiều lần.

Các vấn đề ở giai đoạn nhận thức (perception) cho thấy rằng sự hiểu có thể bị gián đoạn ngay từ giai đoạn đầu nếu người học quá phụ thuộc vào xử lý từ dưới lên (bottom-up processing). Tuy nhiên, nếu có kiến thức nền phù hợp, họ có thể sử dụng chiến lược xử lý từ trên xuống (top-down processing) để hiểu ý chính. Do đó, việc luyện tập thường xuyên ở giai đoạn nhận thức có thể giúp người học nhạy bén hơn với việc nhận diện âm thanh của ngôn ngữ mục tiêu, từ đó cải thiện khả năng nghe.

Nghe chép chính tả (dictation)

Theo Hội đồng Anh [18], nghe chép chính tả (dictation) trong lớp học được định nghĩa là một hoạt động mà học sinh viết lại từng từ những gì họ nghe được từ giáo viên khi giáo viên đọc to một đoạn văn. Hơn nữa, Richards, Platt và Platt [8] mô tả nghe chép chính tả là một kỹ thuật được sử dụng trong việc giảng dạy và kiểm tra ngôn ngữ, trong đó giáo viên đọc to một đoạn văn cho học sinh nghe, ngắt quãng để họ viết lại những gì đã nghe một cách chính xác nhất có thể.

Theo Davis và Rinvolucri [18], nghe chép chính tả là quá trình giải mã âm thanh của một ngôn ngữ và chuyển chúng thành văn bản. Morris [20] gọi dictation là một "sự tái diễn giải chủ động của người học". Ngoài ra, Oller [21] cho rằng nghe chép chính tả kích hoạt ngữ pháp dự đoán đã được tiếp thu của người học và cải thiện các kỹ năng ngôn ngữ tổng hợp của học viên. Quá trình học viên thực hiện nghe chép chính tả bao gồm:

1. Phân biệt các đơn vị âm vị.

2. Quyết định ranh giới từ để phát hiện các chuỗi từ và cụm từ có nghĩa.

3. Chuyển thể phân tích này thành dạng chữ viết.

Tóm lại, nghe chép chính tả là việc phân giải và phân đoạn các chuỗi âm thanh liên tục mà không có ranh giới rõ ràng, sau đó giải nghĩa lại và xây dựng chúng thành các từ, cụm từ và câu. Điều này yêu cầu sự nhận diện từ, tức là chuyển âm thanh thành các hình thức ngôn ngữ tương ứng, vì nếu không, người nghe sẽ không thể viết lại được đầu vào âm thanh. [15]

Xem thêm: Gợi ý các trang web nghe chép chính tả tiếng Anh

Lợi ích của nghe chép chính tả

Nghe chép chính tả đóng một vai trò quan trọng trong việc tiếp thu tiếng Anh như một ngoại ngữ. Theo một số nhà nghiên cứu, nghe chép chính tả giúp cải thiện các kỹ năng đầu ra (nói và viết) và kỹ năng đầu vào (đọc và nghe), cũng như các kỹ năng phụ như ngữ pháp, phát âm và từ vựng. [22]

Qu Tang [23] từ Trung Quốc cho rằng thông qua nghe chép chính tả, học sinh có thể học từ vựng, giúp họ ghi nhớ các từ tiếng Anh. Mặt khác, Galina Kavaliauskienė và Irena Darginavičienė [24] lập luận rằng chính tả có thể giúp học sinh nhận biết và sửa lỗi ngữ pháp cũng như học cách sử dụng dấu câu. Tương tự, Nation [25] nhận định rằng bài tập nghe chép chính tả là một kỹ thuật dạy học hữu ích, giúp học sinh phát hiện và sửa lỗi ngữ pháp, cải thiện khả năng lắng nghe, phân biệt âm thanh, học dấu câu và phát triển kỹ năng nghe hiểu.

Ito [26] khuyến khích sử dụng thực hành nghe chép chính tả với tiếng Anh tự nhiên từ giai đoạn đầu, vì nó giúp người học kết nối hình ảnh thính giác với hình ảnh chữ viết. Thực hành nghe chép chính tả giúp học viên nhận thức mối liên hệ giữa từ ngữ viết và âm thanh của chúng. 

Ngoài ra, người học có cơ hội bổ sung thông tin bị bỏ lỡ trước đó, nhận thức được các âm giảm trong các từ hoặc âm tiết không nhấn mạnh, cũng như xác định các thay đổi âm thanh như đồng hóa, nối âm và lược âm. Fujinaga [27] chỉ ra rằng các lỗi trong nghe chủ yếu do người học không nhận ra âm tiết không nhấn mạnh và thay đổi âm thanh. 

Để đối phó với những thay đổi về âm thanh hoặc thông tin bị thiếu khi nghe, người học phải tự bù đắp cho những thiếu sót này và phải tích cực tái cấu trúc lại các câu gốc khi nghe. Việc yêu cầu người học thêm thông tin bị thiếu, tái cấu trúc các câu ban đầu và viết chúng ra, bài tập nghe chép chính tả giúp người học phát triển kỹ năng dự đoán, một kỹ năng cực kỳ quan trọng trong việc nghe hiểu. [15]

Các dạng nghe chép chính tả

Sawyer và Silver [28] xác định các loại bài tập nghe chép chính tả như sau:

1. Nghe chép chính tả âm vị đơn lẻ, bao gồm việc nghe chép các âm thanh riêng lẻ.

2. Nghe chép chính tả văn bản âm vị, trong đó người học phiên âm ngữ âm một đoạn văn ngắn.

3. Nghe chép chính tả từ ngữ chính tả, nghe chép chính tả các từ đơn lẻ để kiểm tra khả năng đánh vần.

4. Nghe chép chính tả văn bản chính tả, sử dụng các đoạn văn ngắn thay vì từ đơn lẻ.

Xem thêm: Partial Dictation là gì và ứng dụng trong cách làm Listening IELTS

Hướng dẫn tự luyện tập nghe chép chính tả (dictation) theo từng bước 

Lựa chọn nguồn tài liệu phù hợp

Theo độ khó: Người học có xu hướng sử dụng nhiều chiến lược nghe hơn với các văn bản không quá khó khăn về từ vựng, ngữ pháp, chủ đề, đặc điểm phát âm hay độ dài của câu hoặc văn bản. Do đó, cần phải lựa chọn tài liệu với độ khó phù hợp với trình độ ngôn ngữ của người nghe [29]. Đồng thời, giới hạn trí nhớ cũng là một khía cạnh cần xem xét, người học cần xem xét độ dài văn bản phù hợp với khả năng ghi nhớ của bản thân.

Theo nội dung: Văn bản được chọn nên ngắn gọn nhưng đủ để thử thách khả năng nghe hiểu, tốt nhất nên sử dụng những bài có liên quan đến nội dung bài học và kiến thức nền của bản thân.

Người học có thể tham khảo tự luyện tập nghe chép chính tả trên website DailyDictation, nơi cung cấp bài tập nghe chép chính tả theo mọi chủ đề và cấp độ dễ (easy), trung bình (medium) và Khó (hard), bao gồm từ vựng thuộc chủ đề đó trong transcript kèm theo.

Kích hoạt kiến thức nền trước khi nghe chép chính tả

Trước khi luyện tập nghe chép chính tả, người học cần tham khảo các từ vựng mới sẽ xuất hiện trong văn bản sắp nghe, việc này giúp làm quen với từ vựng, đồng thời hỗ trợ trong việc dự đoán ngữ cảnh bài nghe, dẫn đến khả năng hiểu tốt hơn. Bởi vì theo Goh [17], người nghe thường gặp khó khăn trong giai đoạn nhận thức (perception). Việc nắm chắc các từ vựng quan trọng và dự đoán trước chủ đề giúp giảm thiểu những vấn đề trên bằng cách cung cấp kiến thức nền, giúp người học dự đoán và hiểu được nội dung tốt hơn.

• Trong quá trình nghe chép chính tả

Ở lần nghe đầu tiên, người học mở bài nghe với tốc độ tự nhiên để có cái nhìn tổng quan về nội dung, giúp cải thiện giai đoạn nhận thức - khi người nghe tập trung vào việc nhận diện các từ họ đã biết.

Ở lần nghe thứ hai, người học mở lại bài nghe nhưng chia thành các đoạn nhỏ, mỗi đoạn một câu hoặc một cụm từ với các khoảng dừng ngắn giữa các đoạn, có thể lặp lại một câu liên tục từ 3 đến 5 lần để có đủ thời gian ghi nhớ và viết nội dung xuống. 

Ngoài ra, cần nghe chăm chú vào từng phần của văn bản, không chỉ chú ý vào từng từ mà còn vào cấu trúc câu và ý nghĩa tổng thể, điều này không những giúp kích hoạt hệ thống ngữ pháp nội bộ của người nghe mà còn nâng cao các kỹ năng ngôn ngữ tổng hợp.

• Xem lại và học từ các sai sót

Sau khi làm bài nghe chép chính tả, người học hãy so sánh bài viết của bản thân với bản gốc, tập trung vào việc hiểu tại sao mắc phải các lỗi, liệu đó có phải là vấn đề nghe, từ vựng hay ngữ pháp. Một khi xác định được thiếu sót của bản thân, người học cần điều chỉnh vấn đề đó và tránh lặp lại lỗi tương tự vào bài sau. 

• Thực hành đều đặn với độ khó tăng dần

Việc thực hành bài chính tả thường xuyên giúp cải thiện cả trí nhớ ngắn hạn và dài hạn, vì nó kích hoạt bộ nhớ làm việc và tăng cường khả năng ghi nhớ [12]. Do đó, nghe chép chính tả cần được trở thành một phần trong thói quen học tập để người học có thể cải thiện kỹ năng nghe hiểu. 

Bên cạnh đó, độ khó của bài nghe cũng cần phải được nâng lên cấp độ khó và đa dạng hơn theo thời gian. Người học có thể chọn các bài có nội dung dài hơn, phức tạp hơn, hoặc sử dụng từ vựng chuyên ngành và cách diễn đạt ẩn ý. Các bài nghe với tốc độ nói nhanh, giọng điệu đa dạng (như Anh, Mỹ, Úc), hoặc có âm thanh nền và tình huống hội thoại thực tế cũng là lựa chọn hiệu quả. 

Bài tập nghe chép chính tả minh hoạ

1. Từ vựng cần chú ý 

• graphic designer /ˈɡræfɪk dɪˈzaɪnər/ (n): nhà thiết kế đồ họa

• logo /ˈloʊɡoʊ/ (n): biểu tượng, logo

• poster /ˈpoʊstər/ (n): áp phích, poster

• advertisement /ədˈvɜːrtɪsmənt/ (n): quảng cáo

• design software /dɪˈzaɪn ˈsɔːftwer/ (n): phần mềm thiết kế

• creative /kriˈeɪtɪv/ (adj): sáng tạo

• eye-catching /ˈaɪ ˌkætʃɪŋ/ (adj): bắt mắt, thu hút

• image /ˈɪmɪdʒ/ (n): hình ảnh

• client /ˈklaɪənt/ (n): khách hàng

• discuss /dɪˈskʌs/ (v): thảo luận

• stressful /ˈstresfəl/ (adj): căng thẳng

• deadline /ˈdedlaɪn/ (n): hạn chót, thời hạn

• challenging /ˈtʃælɪndʒɪŋ/ (adj): đầy thử thách

• come to life /kʌm tu laɪf/ (phrase): trở nên sống động, thành hiện thực

2. Nghe và điền từ vựng thích hợp vào chỗ trống

1. The ______________ is working on a new website.

2. Our company just changed its ______________ last month.

3. There is a big ______________ of my favorite movie in my room.

4. I saw an ______________ for a new phone on TV.

5. She uses ______________ to make digital drawings.

6. That shop has many ______________ signs.

7. This ______________ is too blurry to print.

8. The ______________ wants a modern design for his brand.

9. Let's ______________ the project before we start.

10. His job is very ______________ because of tight deadlines.

11. The ______________ for this assignment is next Friday.

12. Writing a book is a ______________ task.

13. The painting looks so real, as if it has ______________.

14. She is very ______________ and always has new ideas.

3. Lắng nghe đoạn thông tin và trả lời các câu hỏi sau

1. What is Tom’s job?

   
   ___________________________________

2. What software does Tom use to create eye-catching images?

   
   ___________________________________

3. Why is Tom’s job interesting? 

   
   ___________________________________

4. When is Tom’s job stressful? 

   
   ___________________________________

4. Nghe từng câu và viết lại tất cả nội dung nghe được

1.  

   

   ___________________________________

2.  

   ___________________________________

3.  

   ___________________________________

4.  

   ___________________________________

5. 

   ___________________________________

6. 

   ___________________________________

7. 

   ___________________________________

8. 

   ___________________________________

9. 

   ___________________________________

10. 

    ___________________________________

5. Xem lại các lỗi sai

1. Số câu tôi nghe đúng trên 80% là _______ câu.

2. Tôi đã mắc lỗi do:

   1. Không chú ý/ không nhận ra số ít - số nhiều (a/an/ the, s/es)

   2. Không nhận diện được cách phát âm của từ khi nghe. Các từ đó là: _________________

   3. Nhầm lẫn các cặp từ phát âm gần giống nhau. Các cặp từ đó là: _________________

   4. Không nhận diện được từ do hiện tượng nối âm hoặc đồng hoá.

   5. Mắc lỗi chính tả. Các từ sai chính tả là: _________________

   6. Không biết từ xuất hiện trong bài. Các từ đó là: _________________

   7. Gặp lỗi ngữ pháp. Lỗi đó là: _________________

Đáp án

2. Nghe và điền từ vựng thích hợp vào chỗ trống

1. The graphic designer is working on a new website.

2. Our company just changed its logo last month.

3. There is a big poster of my favorite movie in my room.

4. I saw an advertisement for a new phone on TV.

5. She uses design software to make digital drawings.

6. That shop has many eye-catching signs.

7. This image is too blurry to print.

8. The client wants a modern design for his brand.

9. Let's discuss the project before we start.

10. His job is very stressful because of tight deadlines.

11. The deadline for this assignment is next Friday.

12. Writing a book is a challenging task.

13. The painting looks so real, as if it has come to life.

14. She is very creative and always has new ideas.

3. Lắng nghe đoạn thông tin và trả lời các câu hỏi sau

1. Graphic designer

2. Design software

3. (He can be) creative

4. There are deadlines

4. Nghe từng câu và viết lại tất cả nội dung nghe được

1. Hi, my name is Tom. 

2. I live in a small apartment and work as a graphic designer. 

3. My job is to create logos, posters, and advertisements for companies. 

4. I use design software to make creative and eye-catching images.

5. I work in an office with a small team. 

6. Sometimes, I meet clients to discuss their ideas. 

7. My job is interesting because I can be creative, 

8. but it can also be stressful when there are deadlines.

9. Even though it is challenging, I enjoy my work 

10. because I love designing and seeing my ideas come to life!

Tổng kết

Kỹ thuật nghe chép chính tả (dictation) là một phương pháp học tập hiệu quả, giúp người học cải thiện đáng kể khả năng nghe hiểu và nắm bắt ngôn ngữ. Bằng cách kết hợp các chiến lược xử lý thông tin, cùng với việc luyện tập nhận thức, phân tích và sử dụng thông tin, người học có thể khắc phục nhiều khó khăn thường gặp trong quá trình nghe. Khi được áp dụng đúng cách, phương pháp này không chỉ nâng cao kỹ năng ngôn ngữ mà còn tăng cường sự tự tin và khả năng thích nghi với các tình huống giao tiếp thực tế.

Ngoài ra, người học có thể truy cập zim.vn thường xuyên để khám phá thêm các bài viết học thuật và tài liệu hỗ trợ học tập hiệu quả.