Tư duy là gì? Đặc điểm, phân loại và cách rèn luyện phát triển tư duy

Tư duy được vận dụng rất nhiều trong giải quyết vấn đề cũng như thay đổi, đem lại sự khác biệt của bản thân. Việc thay đổi tư duy là điều rất quan trọng để có một sự nhạy bén trong giải quyết vấn đề và nâng cấp bản thân.

Tư duy là gì?

Theo triết học, tư duy là phạm trù dùng để chỉ những hoạt động của tinh thần, đem những cảm giác của người ta sửa đổi và cải tạo thế giới thông qua hoạt động vật chất, làm cho người ta có nhận thức đúng đắn về sự vật và ứng xử tích cực với nó.

Trong tâm lý học, tư duy là quá trình hình thành và điều khiển những suy nghĩ và ý tưởng trong tâm trí một cách có ý thức.

Nói cách khác, ta có thể hiểu, tư duy là sự hình thành của tinh thần, có tính logic và tác động vào hành động của con người một cách có chủ đích.

Tư duy có sự khác biệt so với các khái niệm khác chỉ ý thức, so sánh với nhận thức cảm tính và trí nhớ, ta có thể chỉ ra một số điểm khác biệt sau:

Ta có thể thấy rằng, tư duy là sự phát triển nhận thức dựa trên trí nhớ và nhận thức cảm tính trực quan, từ những điều trên kết nối lại, nhằm tạo thành một mạch logic để giải quyết các vấn đề chưa từng có bằng các vấn đề đã qua trải nghiệm hoặc bằng trí nhớ.

Tìm hiểu thêm: Lý thuyết phát triển nhận thức của Jean Piaget

Đặc điểm của tư duy

Tư duy gồm có 3 đặc tính cơ bản: Tính có vấn đề, tính gián tiếp, tính trừu tượng và khái quát.

Tính vấn đề

Mọi hoạt động tư duy đều xuất phát từ nhu cầu giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, để kích thích quá trình tư duy, hoạt động của ý thức, người học cần biết rõ và nhận thức đầy đủ, toàn diện các mặt của vấn đề đang cần giải quyết. 

Nếu không xảy ra các tình huống cần giải quyết, con người sẽ không tự kích thích tư duy. Việc nhận biết được vấn đề là điều cần thiết để tìm ra nhu cầu giải quyết mục tiêu, qua đó, sản sinh quá trình tư duy nhằm đáp ứng nhu cầu cần thiết của vấn đề.

Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp không nhất thiết phải tư duy nếu vấn đề đó đã có cách giải. Bởi chỉ khi nhu cầu vẫn chưa được đáp ứng, người giải quyết mới cần tư duy.

Tính gián tiếp

Tư duy xuất phát từ các hình ảnh của tinh thần, từ hình ảnh qua đó biểu hiện nên suy nghĩ. Chính vì thế, tư duy có tính gián tiếp. Tư duy được hình thành gián tiếp thông qua các hình ảnh, khái niệm và ngôn ngữ. 

Từ những vật có thể cảm giác được, tư duy được gián tiếp tạo ra. Và cũng nhờ hiện thực, con người có thể mở rộng sự tư duy đến vô hạn bằng cách tư duy vấn đề theo nhiều chiều hướng về cả thời gian và không gian. 

Tính trừu tượng và khái quát

Tư duy là một sản phẩm của não bộ, là sự hình thành thông qua suy nghĩ nhằm chọn lọc những yếu tố cần thiết để hoàn thành một mục đích nào đó. Hay nói cách khác, tư duy là ý thức, là một khái niệm trừu tượng, và không cảm nhận được bằng các giác quan thông thường.

Ngoài ra, thông qua quá trình chọn lọc, tư duy sẽ khái quát những sự vật, hiện tượng, khái niệm để tìm ra những điểm chung, riêng hoặc các yếu tố tương tự, cần thiết xuất phát từ những điểm chung nhất của các quy luật khác nhau. 

Chính vì tính trừu tượng và khái quát, tư duy giúp con người nhìn nhận và dự đoán những vấn đề và cách giải quyết cho những tình huống trong tương lai dựa trên những yếu tố đặc biệt, những điểm đã được khái quát hóa.

Mối liên hệ giữa tư duy và ngôn ngữ

Như triết học từng đề cập, ngôn ngữ là “cái vỏ vật chất” của ý thức và ý thức chính là nơi sản sinh tư duy. Chính vì thế, ngôn ngữ chính là “cái vỏ” của tư duy - phương tiện truyền đạt của tư duy. 

Ngôn ngữ giúp truyền tải tư duy, giúp người nghe hiểu được mục đích của người nói muốn gửi gắm. Ngược lại, tư duy giúp việc diễn giải ngôn ngữ một cách logic, và dễ hiểu. 

Phân loại tư duy

Dựa trên các đặc điểm cơ bản của các loại tư duy, ta có thể chia tư duy thành 4 nhóm

Tư duy phân tích và logic

Nhóm tư duy này tập trung vào việc xử lý thông tin một cách có hệ thống, hợp lý và chính xác.

• Tư duy logic: là một hoạt động suy luận, tư duy của não bộ để giải quyết các vấn đề đang gặp một cách hiệu quả.

• Tư duy phân tích: là khả năng tổng hợp và chia nhỏ những thông tin phức tạp, từ đó tìm ra mối liên kết, quan hệ giữa các yếu tố đó để xác định vấn đề và giải pháp

• Tư duy trừu tượng: là khả năng suy nghĩ về những đối tượng, ý tưởng, nguyên tắc hay vấn đề mà không cần dựa vào những thông tin cụ thể, hữu hình hay trực quan

• Tư duy hệ thống: là cách nhìn nhận vấn đề ở góc độ tổng thể, các mối liên hệ trong các chiều tác động khác nhau thay vì từng bộ phận của chúng.

• Tư duy chiến lược: là tư duy vĩ mô, nhằm tổng hợp về tầm nhìn, chiến lược và xử lý khủng hoảng khi các vấn đề bất cập ập tới.

Ở nhóm tư duy này, người học nên chú trọng vào phát triển về tư duy phân tích (Analytical Thinking) để giúp phát triển về kỹ năng phân tích nhanh và quan sát vấn đề.

Tư duy sáng tạo và đổi mới

Nhóm tư duy này chủ yếu tập trung vào việc tạo ra cái mới, phá vỡ giới hạn cũ.

• Tư duy sáng tạo: quá trình con người tạo ra những ý tưởng đột phá, giải pháp, biện pháp phù hợp để khơi gợi sự sáng tạo bằng sử dụng trí tưởng tượng, kiến thức, kinh nghiệm và kỹ năng của mình.

• Tư duy đột phá: là một cách tiếp cận giải quyết vấn đề sáng tạo, vượt ra ngoài khuôn khổ thông thường.

• Tư duy thiết kế: là cách tiếp cận sáng tạo nhằm tạo ra những giải pháp, cải tiến liên tục nhằm đáp ứng trọn vẹn nhu cầu của người dùng.

• Tư duy ngược: là quá trình suy nghĩ và giải quyết vấn đề bằng cách xem xét chúng từ góc độ ngược lại so với quan điểm thông thường, nhằm khắc phục các yếu điểm của tư duy thông thường.

• Tư duy hình ảnh: là phương pháp tổ chức thông tin trên hình ảnh và cải thiện khả năng “giao tiếp” bằng hình ảnh.

• Tư duy hình tượng: là những tư duy giúp con người cảm nhận về thế giới xung quanh thông qua các hình ảnh. Đây là loại tư duy dựa vào các hình ảnh để xác lập mối quan hệ giữa các sự vật, hiện tượng lại với nhau.

• Tư duy đa chiều: là cách suy nghĩ, đánh giá một sự vật, hiện tượng từ nhiều góc độ khác nhau.

Tư duy sáng tạo là một loại tư duy cần được quan tâm. Đây chính là tư duy nền tảng để tạo ra cái mới, gỡ bỏ cái lạc hậu và tạo ra sự đột phá.

Tư duy phản biện và đánh giá

Ở nhóm này, tư duy được dùng để xem xét, phân tích và đánh giá thông tin một cách khách quan.

• Tư duy phản biện: là quá trình tư duy phân tích đưa ra những đánh giá hợp lý, lập luận logic và được cân nhắc kỹ lưỡng thông qua khả năng đặt những câu hỏi như tại sao, làm thế nào, bằng cách gì, như thế nào,... về những gì được đọc, nghe, nói hoặc viết.

• Tư duy mở: là cách nghĩ chấp nhận những điều mới, quan điểm và ý tưởng khác biệt.

• Tư duy thực tiễn: là khả năng suy nghĩ và áp dụng những kiến thức đã học được nhằm giải quyết vấn đề thực tế và những gì đang diễn ra xung quanh.

Đối với nhóm này, tư duy phản biện là một loại tư duy cần thiết trong đời sống và trong công việc. Tư duy phản biện sẽ giúp người học phán đoán nhanh, nhìn nhận vấn đề khách quan và xử lý tình huống tốt.

Đọc thêm: So sánh tư duy phản biện với tư duy phê phán, tư duy sáng tạo và tư duy logic

Tư duy định hướng phát triển cá nhân và xã hội

Nhóm tư duy này chú trọng vào thái độ, động lực và cách tiếp cận trong cuộc sống và làm việc.

• Tư duy tích cực: là cách nhìn nhận vấn đề theo hướng lạc quan, nhưng thực tế, chủ động đón nhận những điều tốt đẹp.

• Tư duy cầu tiến: là cách suy nghĩ rằng bất cứ điều gì cũng có thể học hỏi và cải thiện và có một thái độ luôn sẵn sàng thay đổi để trở nên tốt hơn.

Sự cầu tiến và luôn hướng tới những điều tích cực là điều cần thiết để nhằm nâng cao xã hội, giúp cá nhân cũng như tập thể hướng tới những điều tiến bộ hơn.

Vai trò và ứng dụng của tư duy

Vai trò của tư duy

Tư duy ứng dụng trong nhiều khía cạnh của cuộc sống vì chính những vai trò mà nó đem lại. Dưới đây là những vai trò quan trọng của tư duy trong đời sống hằng ngày:

Tư duy giúp đổi mới bản thân 

Có một tư duy đúng đắn chính là một động lực thúc đẩy giúp người học thay đổi bản thân. Tư duy giúp người học định hướng được tầm nhìn, đặt ra mục tiêu rõ ràng cũng như cách để đạt được mục đích mong muốn, qua đó tạo nên động lực thúc đẩy người học thay đổi và cải thiện bản thân.

Tư duy giúp giải quyết những vấn đề trong cuộc sống

Cuộc sống đầy những vấn đề khó khăn, chính vì thế, tư duy được hoạt động liên tục để tìm ra những giải pháp cho các vấn đề đó. Tư duy sẽ giúp con người kết hợp những phương pháp khác nhau, những ý tưởng khác nhau để giải quyết các khó khăn trong đời sống. 

Tư duy thúc đẩy sáng tạo

Từ tính gián tiếp của tư duy, con người, thông qua các sự vật, có thể tạo ra sự đột phá, bằng cách tổng hợp ý tưởng, chọn lọc và sáng tạo ra những khả năng từ những sự vật, hiện tượng.

Ứng dụng của tư duy trong nhiều khía cạnh

Sau khi đã tìm hiểu về tư duy và các khái niệm liên quan, ta có thể ứng dụng tư duy vào các mặt như học tập, công việc và tương tác xã hội như:

Trong tương tác xã hội

Mọi người có thể ứng dụng tư duy đa chiều để diễn giải các vấn đề như biến đổi khí hậu, nghèo đói, thất nghiệp theo nhiều góc nhìn để hiểu sâu hơn về vấn đề trực tiếp liên quan đến bản thân

Ngoài ra, tư duy tích cực là tư duy quan trọng giúp mọi người nhìn nhận vấn đề một cách tốt đẹp, nhằm giúp cộng đồng cải thiện những vấn đề còn tồn đọng theo hướng tốt hơn, hỗ trợ những người có hoàn cảnh để thúc đẩy một xã hội bền vững.

Trong công việc

Ứng dụng tư duy đột phá trong công việc là điều cần thiết, bởi sự đột phá sẽ giúp tạo nên sự khác biệt, giúp đổi mới những quy trình, thiết bị đã lạc hậu và tạo ra những phương pháp mới đem lại hiệu suất cao hơn.

Hơn thế, tư duy thực tiễn cũng rất cần thiết trong công việc. Các giải pháp, định hướng trong công việc được đưa ra cần phải phù hợp với thực tiễn. Chính vì thế, người làm cần có tư duy về xử lý vấn đề thực tế tốt cùng với kiến thức thực tế để có thể điều chỉnh các giải pháp kịp thời.

Trong học tập

Tư duy logic và tư duy phản biện là 2 loại tư duy được ứng dụng nhiều trong học tập. Tư duy logic được sử dụng nhiều trong các môn khoa học, đặc biệt là toán, khi người học cần phân tích và tìm ra các mối liên hệ giữa các vấn đề.

Tư duy phản biện giúp người học đánh giá và hiểu thông tin một cách khách quan cùng khả năng phản biện tốt, đa chiều.

Tìm hiểu thêm: Phong cách tư duy ảnh hưởng lên việc học ngoại ngữ

Phẩm chất cần có để phát triển tư duy

Để có thể thay đổi và phát triển tư duy của bản thân, người học cần những phẩm chất như:

• Sự tò mò và ham học hỏi: Không ngừng khám phá và tìm hiểu sẽ giúp người học nhìn thấy nhiều hơn về cuộc sống, về các sự vật hiện tượng, qua đó mở rộng hơn về khả năng tư duy của bản thân.

• Thái độ cầu tiến: Luôn luôn cố gắng và biết nhận lỗi sai, sửa lỗi sai sẽ giúp người học trau dồi thêm và khắc phục những vấn đề mà bản thân còn tồn tại, và luôn mang một thái độ muốn tiến về trước, là điều rất cần thiết để cải thiện tư duy.

• Khả năng chịu đựng sự mơ hồ: Trên con đường hoàn thiện bản thân, ai cũng sẽ gặp phải những điều không chắc chắn. Việc có thể mang theo những điều đó và tiến về phía trước, biến những điều không thành có, là một phẩm chất rất cần để phát triển tư duy.

Cách phát triển và rèn luyện tư duy

Dưới đây là một số các cách giúp rèn luyện và cải thiện tư duy của người học.

Phương pháp học tập chủ động và phản hồi

Người học có thể ứng dụng phương pháp này bằng cách tự đặt và trả lời câu hỏi của bản thân trong quá trình chuẩn bi hoặc ôn lại bài tại nhà, nhằm giúp kích thích tư duy phản biện và tư duy mở

Ngoài ra, người học có thể kiểm tra kiến thức thông qua flashcard, quiz và đặc biệt là dạy lại cho người khác.

Người học cũng nên chủ động xin những phản hồi của người quen về bản thân để tìm ra những điểm yếu và phát huy những điểm mạnh.

Thực hành qua tình huống thực tế và mô phỏng

Đây là một phương pháp mang tính thực tiễn, đặc biệt khi ngày nay, việc yêu cầu có kỹ năng thực tế là một tiêu chuẩn thường gặp.

Người học có thể tham gia vào các dự án hoặc các cuộc thi giải case study, hay các câu lạc bộ mô phỏng mô hình. Điều này sẽ giúp người học hiểu, không phải giải pháp nào trên thực tế cũng có thể áp dụng, mà chúng ta cần có tư duy thực tiễn để giải quyết các vấn đề đó.

Sử dụng công cụ hỗ trợ

Trên hành trình phát triển tư duy, ứng dụng các sơ đồ, hệ thống hóa kiến thức là điều cần thiết. Một số công cụ hỗ trợ có thể kể đến như:

• Sơ đồ tư duy (Mind Map): Giúp tổ chức và kết nối ý tưởng trực quan.

  Ví dụ: Trong vấn đề về gia tăng dân số, người học có thể lên ý tưởng bằng sơ đồ cây, đi từ vấn đề to ở trung tâm, sau đó chia thành các nhánh nhỏ bao gồm nguyên nhân trực tiếp - gián tiếp, thực trạng, những điểm đã khắc phục,… sau đó từ những điểm còn cần giải quyết, người học sẽ vận dụng những thông tin cho trước để nới dài sơ đồ tư duy.

• Kỹ thuật “5 Whys”: Người học có thể đi từ vấn đề to và đặt câu hỏi là tại sao vấn đề này lại xảy ra, sau đó, đặt tiếp câu hỏi “vì sao“ cho mỗi nguyên nhân đó. Cứ tiếp tục như vậy, người học có thể đào sâu vào bên trong và tiến gần đến bản chất của vấn đề.

• SCAMPER, SWOT, Fishbone Diagram: Các công cụ sáng tạo và phân tích.

• Bản đồ khái niệm (Concept Map): Người học có thể thông qua các bản đồ khái niệm, để phác họa những mối liên hệ giữa các vấn đề với nhau. Ứng dụng Concept Map giúp người học tìm ra đâu là mối quan hệ chủ yếu - vấn đề quan trọng nhất cần giải quyết và mối quan hệ thứ yếu có thể xử lý sau, giúp người học tư duy hệ thống tốt hơn.

Đọc tiếp: Mind Maps giúp cải thiện kĩ năng tư duy như thế nào?

Tổng kết

Bài viết trên đã giúp người học hiểu sâu hơn về tư duy cũng như đi vào vai trò và ứng dụng của tư duy trong đới sống hằng ngày. Người học nên áp dụng đúng đắn và không ngừng trau dồi, học hỏi để phát triển tư duy, qua đó thay đổi bản thân và tạo sự bứt phá.

Bằng cách áp dụng phương pháp học tập cá nhân hóa và lấy người học làm trung tâm, ZIM Academy hướng tới việc phát triển năng lực tư duy độc lập, phản biện và sáng tạo của học viên. Cách tiếp cận này không chỉ giúp người học đạt mục tiêu ngôn ngữ mà còn hình thành nền tảng tư duy cần thiết để học suốt đời trong thế giới biến đổi không ngừng.