Kích hoạt kiến thức nền và sơ đồ nhận thức trong IELTS Listening

Kỹ năng Nghe trong IELTS yêu cầu thí sinh hiểu nhanh các chủ đề đa dạng dưới áp lực thời gian. Nhiều thí sinh gặp khó khăn vì từ vựng lạ hoặc không nắm được bối cảnh. Lý thuyết schema nhấn mạnh việc kích hoạt kiến thức nền giúp dự đoán, suy luận và xử lý thông tin hiệu quả. Bài viết này phân tích vai trò của schema và đề xuất hoạt động trước khi nghe để hỗ trợ thí sinh.

Giới thiệu

Listening là kỹ năng quan trọng trong kỳ thi IELTS, đòi hỏi thí sinh phải nghe hiểu với các chủ đề, bối cảnh khác nhau dưới áp lực thời gian chỉ được nghe một lần. Đối với nhiều thí sinh, khó khăn ở phần thi này nằm ở nghe hiểu các từ vựng không quen thuộc hoặc nghe hiểu liên kết nhiều thông tin khác nhau. Bên cạnh đó, nhiều thí sinh cũng gặp khó khăn trong việc hiểu và nắm bắt bối cảnh của bài nghe, dẫn đến thiếu dữ kiện nền tảng cần thiết để xử lý hiệu quả nội dung nghe.

Lý thuyết schema nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kích hoạt kiến thức nền để hỗ trợ quá trình nghe hiểu. Bằng cách kết nối thông tin mới với kiến thức nền có sẵn, hay còn gọi là “schema,” người học có thể dự đoán nội dung, suy luận ý nghĩa, và xử lý thông tin nghe một cách hiệu quả hơn. Điều này đặc biệt có ý nghĩa trong IELTS Listening, vì các chủ đề đa dạng từ những cuộc trò chuyện hàng ngày đến các bài giảng học thuật.

Bài viết này sẽ phân tích vai trò của việc kích hoạt schema trong việc nâng cao khả năng nghe của thí sinh IELTS. Cụ thể, bài viết sẽ giới thiệu cơ sở lý thuyết, nhấn mạnh tầm quan trọng của phương pháp này, đồng thời cung cấp các ví dụ về các hoạt động trước khi nghe để giúp thí sinh kích hoạt schema và cải thiện kết quả bài thi.

Tổng quan lý thuyết

Định nghĩa kiến thức nền 

Kiến thức nền (background knowledge) là sự tích lũy thông tin, kinh nghiệm, và hiểu biết mà một cá nhân sở hữu, góp phần định hình cách họ nhìn nhận và tư duy khi tiếp nhận thông tin mới [1]. Trong bối cảnh học ngôn ngữ và kỹ năng nghe hiểu, kiến thức nền bao gồm sự quen thuộc với từ vựng, ngữ pháp, các kiến thức về văn hoá xã hội, và thông tin liên quan chủ đề, từ đó tạo điều kiện để người học có thể diễn giải và tích hợp nội dung mới [2].

Ví dụ, nếu nội dung bài nghe về các công nghệ năng lượng tái tạo, thì những người học không quen thuộc với các từ vựng chủ đề như “solar panels” (tấm pin mặt trời) hay “wind turbines” (tua-bin gió) sẽ gặp tương đối nhiều khó khăn. Tuy nhiên, đối những người học đã có kiến thức nền về các nguồn năng lượng có thể dự đoán nội dung và nghe hiểu thuận lợi hơn.

Các trải nghiệm cá nhân, chẳng hạn như trò chuyện, tham gia workshop ở nhiều đề tài lĩnh vực khác nhau, đọc sách báo về các bối cảnh văn hóa, hoặc tiếp xúc liên tục với tin tức, càng làm tăng hiệu quả của kiến thức nền trong việc hỗ trợ hiểu biết [3].

Định nghĩa schema

Trong tâm lý học, ‘schema’ được định nghĩa là một khung nhận thức hoặc khái niệm giúp tổ chức và diễn giải thông tin. Hiểu một cách đơn giản, ‘schema’ thể hiện các mô hình tư duy và hành vi mà con người sử dụng để nhìn nhận thế giới [4]. Lý thuyết schema cho rằng kiến thức được lưu trữ dưới dạng các đơn vị có liên quan với nhau, giúp quá trình hiểu dễ dàng hơn bằng cách kết nối thông tin mới với các mẫu đã có sẵn [5].

‘Schema’ hoạt động dưới nhiều hình thức khác nhau, bao gồm schema ngôn ngữ, văn hóa và tình huống. Ví dụ, trong phần thi IELTS Listening, một cuộc hội thoại về việc đặt phòng khách sạn có thể kích hoạt schema tình huống liên quan đến du lịch của người học, giúp họ dự đoán các cụm từ như "check-in" hoặc "reservation." Một ví dụ khác liên quan đến schema văn hóa trong IELTS Listening là khi người học nghe một đoạn hội thoại về lễ hội hoặc sự kiện truyền thống, chẳng hạn như Lễ Tạ Ơn (Thanksgiving). Nếu người học đã quen thuộc với các khái niệm văn hóa như "turkey dinner", "family gathering", hoặc "expressing gratitude", họ có thể dễ dàng suy ra ngữ cảnh và hiểu rõ nội dung của đoạn nghe hơn.

Nhờ ‘schema’, người học có thể đưa ra những dự đoán về thông tin sẽ xuất hiện trong bài nghe, giúp giảm bớt gánh nặng và áp lực khi đối diện một chủ đề mới lạ, tạo tâm lý thoải mái trong phòng thi, đồng thời hỗ trợ thí sinh phần nào trong quá trình đưa ra đáp án [6].

Mối liên hệ giữa kiến thức nền và schema

Kiến thức nền và ‘schema’ có mối liên hệ sâu sắc trong việc hỗ trợ khả năng nghe hiểu của người học. Kiến thức nền cung cấp “nguyên liệu đầu vào” thô, giúp quá trình hoạt động ‘schema’ trở nên mạnh mẽ, giúp người học tiếp nhận thông tin mới một cách hiệu quả hơn. Trong cuốn sách “Theoretical Models and Processes of Literacy”, tác giả đã nhấn mạnh rằng quá trình hiểu là một quá trình tương tác, trong đó các schema hiện có được kích hoạt và điều chỉnh để tiếp nhận thông tin mới [7].

Trong IELTS Listening, sự tương tác này thể hiện rõ rệt trong các bài tập yêu cầu hiểu các chủ đề đa dạng như các bài giảng học thuật. Ví dụ, những học viên có kiến thức nền tảng về nghiên cứu học thuật sẽ dễ dàng kích hoạt schema liên quan khi nghe một bài giảng về một thí nghiệm khoa học. Việc kích hoạt này giúp họ dự đoán cấu trúc, đoán trước các từ vựng chủ đề quan trọng và kết nối các ý tưởng một cách hợp lý.

Hơn nữa, kiến thức nền tảng giúp lấp đầy những khoảng trống trong việc nghe hiểu khi thông tin nghe được không đầy đủ hoặc không rõ ràng. Khi việc kích hoạt schema kết hợp với kiến thức nền tảng vững chắc, người học có thể rút ra suy luận và duy trì được sự kết nối thông tin, ngay cả khi phải làm bài dưới áp lực thời gian trong kỳ thi IELTS.

Tầm quan trọng của việc kích hoạt kiến thức nền trong nghe hiểu

Thúc đẩy quá trình nghe hiểu thông tin

Kích hoạt kiến thức nền giúp quá trình nghe hiểu trở nên dễ dàng hơn bằng cách giảm tải nhận thức và cho phép người nghe kết nối thông tin mới tiếp nhận với nền tảng kiến thức sẵn có. Khi nghe tiếng Anh, người học phải xử lý đồng thời nhiều tác vụ như giải mã âm vị, hiểu ngữ pháp, liên kết thông tin, từ đó nắm bắt được ý nghĩa. Nếu không có sự hỗ trợ từ các ‘schema’ đã được kích hoạt, quá trình này có thể làm quá tải bộ não, đặc biệt trong môi trường áp lực cao như bài thi IELTS Listening.

Việc kích hoạt ‘schema’ giúp giảm gánh nặng này bằng cách cung cấp một khung tư duy để xử lý thông tin mới [8]. Cụ thể, những người học có ‘schema’ đã được kích hoạt thường hiểu bài tốt hơn nhờ khả năng dự đoán và nhận biết các yếu tố quan trọng trong thông tin nghe được. Khi biết trước chủ đề bài nghe, ví dụ “bảo vệ môi trường”, người học có thể dự đoán được các thông tin liên quan đến các hình thức bảo vệ môi trường, hoặc các từ vựng liên quan chủ đề như “renewable energy” hoặc “pollution”. Sự dự đoán thông tin và quen thuộc từ vựng này giúp họ tiếp nhận và hiểu thông tin bài nghe một cách hiệu quả, ngay cả khi gặp phải từ vựng chưa biết.

Ngoài ra, kích hoạt ‘schema’ giúp người học ghi nhớ thông tin tốt hơn, điều đặc biệt quan trọng trong IELTS Listening vì thí sinh chỉ có một cơ hội nghe và hiểu để trả lời các câu hỏi. Khi các chi tiết mới được tích hợp vào một cấu trúc tư duy đã có sẵn, trí nhớ dài hạn của người học được củng cố, giúp họ lưu giữ thông tin lâu hơn và trả lời câu hỏi chính xác hơn [9]. Điều này đặc biệt hữu ích trong các bài nghe IELTS, nơi sự tập trung cao độ và khả năng ghi nhớ nhanh là yếu tố then chốt để đạt điểm cao.

Bằng cách giảm tải nhận thức, hỗ trợ dự đoán, khả năng ghi nhớ, việc kích hoạt ‘schema’ giúp người học tiếp cận nội dung nghe một cách hiệu quả hơn. Quá trình nền tảng này cho phép họ vượt qua giai đoạn hiểu nghĩa bề mặt từ vựng và tập trung vào việc hiểu sâu, đáp ứng tốt yêu cầu của bài thi IELTS Listening. Tuy nhiên cần lưu ý người học cần cẩn thận để không quá dựa vào suy đoán dựa trên thông tin nền cá nhân mà bỏ qua nội dung thực tế của bài nghe. Điều này có thể dẫn đến thiên kiến chủ quan và hiểu sai thông tin.

Tăng cường sự tập trung và hứng thú

Kích hoạt kiến thức nền giúp tăng cường sự tập trung và hứng thú của người học bằng cách chuẩn bị tâm lý cho “công tác” nghe. Nhờ vào sự kích hoạt các ‘schema’, người nghe bắt đầu động não hoặc dự đoán ý chính, tạo ra mục đích rõ ràng, khiến hoạt động nghe trở nên ý nghĩa hơn và bớt áp lực. Nghiên cứu cho thấy những người học tham gia vào việc kích hoạt ‘schema’ thường tập trung và có động lực hơn, vì họ tiếp cận bài nghe với những dự đoán và kỳ vọng cụ thể [10].

Một lý do khiến sự tập trung được nâng cao là nhờ vào việc giảm bớt sự mơ hồ trong lúc nghe. Ví dụ, khi biết trước rằng nội dung sẽ là một đoạn hội thoại về đời sống đại học, người học có thể dự đoán các cụm từ như “giảng đường,” “bài tập” hoặc “nhóm học tập.” Sự dự đoán này không chỉ thu hẹp sự chú ý vào các chi tiết liên quan mà còn ngăn chặn thói quen nghe thụ động. Sự chuẩn bị này đặc biệt có ích trong bối cảnh bài thi IELTS Listening, khi thí sinh cần tìm thông tin cụ thể trong thời gian ngắn.

Người học cũng có thể tăng cường sự hứng thú khi cảm thấy nội dung liên quan và dễ hiểu hơn. Việc kích hoạt ‘schema’ cho phép họ kết nối nội dung với trải nghiệm cá nhân, từ đó tạo ra mối liên hệ gần gũi hơn với bài nghe. Ví dụ, việc thảo luận về kinh nghiệm du lịch của bản thân trước khi nghe một đoạn ghi âm về chủ đề du lịch có thể khiến hoạt động này trở nên gần gũi hơn. Nghiên cứu của Kong (2021) chỉ ra rằng những trải nghiệm học tập có ý nghĩa như vậy không chỉ cải thiện khả năng tập trung mà còn giúp người học ghi nhớ lâu hơn, bởi họ đầu tư nhiều hơn vào nhiệm vụ học tập [11].

Hơn nữa, việc kích hoạt trước còn thúc đẩy hành vi nghe chủ động. Khi người học dự đoán các câu trả lời khả thi, họ có xu hướng theo dõi và kiểm tra sự dự đoán của mình trong quá trình nghe và điều chỉnh sự tập trung khi cần. Cách tiếp cận chủ động này rất phù hợp với bài thi IELTS Listening, khi thí sinh phải tìm câu trả lời cho nhiều dạng câu hỏi khác nhau.

Bằng cách tạo ra sự kỳ vọng ý nghĩa và giảm bớt mơ hồ, việc kích hoạt ‘schema’ có thể biến các nhiệm vụ nghe thành những hoạt động có mục đích và thú vị. Điều này không chỉ cải thiện khả năng tập trung mà còn duy trì động lực, giúp người học đạt hiệu quả cao hơn.

Các hoạt động Pre-listening để kích hoạt ‘schema’

Hoạt động thảo luận (Discussion)

Định nghĩa

Hoạt động thảo luận là các hoạt động khuyến khích học viên tham gia vào các cuộc trò chuyện theo cặp, theo nhóm liên quan đến chủ đề bài nghe. Những hoạt động này nhằm giúp học viên chia sẻ kiến thức sẵn có, bày tỏ quan điểm và cùng nhau khám phá chủ đề trước. Qua đó, học viên có thể xây dựng một nền tảng kiến thức chung ("shared schema") giúp chuẩn bị cho bài nghe, giảm bớt sự mơ hồ khi nghe. 

Ví dụ minh hoạ

Đối với một bài nghe về chủ đề khám phá vũ trụ (space exploration), giáo viên có thể khởi động bằng các câu hỏi như:

• What do you think are the main purposes of space exploration?

• Do you think spending money on space programs is truly necessary?

Học viên có thể thảo luận về các chủ đề như nghiên cứu sự sống trên hành tinh khác, hoặc tìm kiếm nguồn tài nguyên ngoài Trái Đất. Điều này giúp họ làm quen với các từ vựng và chủ đề liên quan. Đối với những học viên chưa hề có kiến thức nền về chủ đề này, việc cùng nhau chia sẻ và tiếp nhận thông tin từ bạn học trong quá trình thảo luận sẽ giúp họ phần nào biết thêm thông tin về chủ đề mới này.

Hoạt động dự đoán (Prediction)

Định nghĩa

Hoạt động dự đoán khuyến khích học viên hình dung nội dung bài nghe dựa trên gợi ý như hình ảnh, tiêu đề, hoặc các manh mối ngữ cảnh. Hoạt động này giúp kích hoạt các kiến thức liên quan, cho phép học viên tập trung xác nhận hoặc điều chỉnh dự đoán khi nghe, thu hẹp phạm vi đáp án khả thi cho câu hỏi.

Ví dụ minh hoạ

Trong một bài nghe chủ đề quản lý thời gian (time management), dạng bài điền từ, giáo viên có thể yêu cầu học sinh dự đoán loại thông tin cần điền dựa trên bối cảnh xung quanh các khoảng trống. Ví dụ:

• Đề bài: "Effective time management requires students to ______ their tasks and set clear ______ for completing them."

• Câu hỏi dự đoán:

  • Loại từ và thông tin nào sẽ phù hợp với khoảng trống đầu tiên? (ví dụ: một động từ như 'organize' hay 'prioritize')

  • Loại thông tin nào phù hợp với khoảng trống thứ hai? (ví dụ: danh từ như 'deadlines' hay 'goals')

Học viên có thể dự đoán từ và ý tưởng như "prioritize" (ưu tiên) hoặc "deadlines" (hạn chót) dựa trên gợi ý ngữ cảnh. Những dự đoán này định hướng sự chú ý của họ khi nghe, giúp họ nhanh chóng xác định và kiểm tra câu trả lời trong bài nghe, đồng thời thu hẹp phạm vi các lựa chọn khả thi.

Giới thiệu từ vựng trước (Vocabulary Pre-teaching)

Định nghĩa

Giới thiệu từ vựng trước bao gồm việc cung cấp các thuật ngữ hoặc cụm từ quan trọng mà học viên có thể gặp trong bài nghe. Điều này đảm bảo họ nhận diện và hiểu các từ quan trọng, giảm rào cản trong quá trình hiểu.

Ví dụ minh hoạ

Trong một bài nghe chủ đề nghiên cứu khoa học ("scientific research"), giáo viên có thể giới thiệu trước các thuật ngữ như "hypothesis" (giả thuyết), "variables" (biến số), và "data analysis" (phân tích dữ liệu). Thay vì chỉ đưa ra định nghĩa, giáo viên có thể lồng ghép các từ này vào ví dụ cụ thể:

• "A hypothesis is a statement you test in an experiment. For example, 'Plants grow faster with sunlight than without.'"

Học viên sau đó có thể làm bài tập ghép từ hoặc điền vào câu để ghi nhớ định nghĩa của từ vựng. Sau đó, trong quá trình nghe, học viên có thể vượt qua được rào cản từ vựng và tập trung vào liên kết thông tin để nghe hiểu hiệu quả.

Vẽ sơ đồ tư duy (Mind mapping)

Định nghĩa

Hoạt động vẽ sơ đồ tư duy yêu cầu học viên tạo ra một sơ đồ ý tưởng trực quan liên quan đến chủ đề nghe, giúp học viên sắp xếp lại kiến thức đã có và dự đoán các thông tin sẽ xuất hiện.

Ví dụ minh hoạ

Trước khi bước vào bài nghe về du lịch quốc tế ("international tourism"), giáo viên có thể yêu cầu học viên vẽ một sơ đồ tư duy với từ khoá trung tâm là "International tourism. Từ đây, các nhánh có thể bao gồm:

• Lợi ích (Benefits): Trao đổi văn hoá, tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm.

• Thách thức (Challenges): Ô nhiễm môi trường, sự quá tải tại các điểm du lịch, xung đột văn hoá.

• Xu hướng (Trends): Du lịch sinh thái (eco-tourism), công cụ hỗ trợ du lịch qua công nghệ số.

Sơ đồ này không chỉ giúp học viên hình dung cấu trúc nội dung bài nghe mà còn hỗ trợ ghi nhớ từ vựng quan trọng, tăng khả năng tập trung khi tiếp nhận thông tin. Đây là cách hiệu quả để kích hoạt kiến thức nền và định hướng việc lắng nghe.

Tổng kết

Việc kích hoạt kiến thức không chỉ tạo cơ hội để người học kết nối thông tin mới với ‘schema’ sẵn có mà còn giúp giảm tải nhận thức và tăng khả năng dự đoán nội dung bài nghe. Các hoạt động như thảo luận nhóm, dự đoán thông tin, làm quen từ vựng hoặc vẽ sơ đồ giúp người học làm quen với bối cảnh và chủ đề, từ đó cải thiện khả năng tập trung và ghi nhớ.

Quan trọng hơn, việc tích hợp các hoạt động trước khi nghe vào thói quen luyện tập còn giúp người học xây dựng tư duy chủ động và tăng hứng thú với nội dung nghe. Nhìn chung, việc khai thác tối đa lợi ích của kiến thức nền và các hoạt động trước khi nghe không chỉ giúp thí sinh vượt qua khó khăn trong kỳ thi mà còn góp phần xây dựng kỹ năng nghe hiểu lâu dài, đáp ứng tốt các yêu cầu của IELTS Listening và các tình huống thực tế.