Vai trò của Mental Resources trong quá trình nghe hiểu (P2): Phương pháp cải thiện trí lực khi nghe

Việc hiểu một bài nghe không đơn thuần là kết quả của kiến thức ngôn ngữ, mà còn phụ thuộc vào cách người học sử dụng và bảo toàn năng lượng trí tuệ trong quá trình xử lý thông tin. Bài viết này tập trung làm rõ các yếu tố nhận thức và cảm xúc ảnh hưởng đến hiệu quả nghe hiểu, và đưa ra những phương pháp cụ thể giúp người học tiết kiệm trí lực trong lớp học cũng như khi bước vào phòng thi.

Nghe hiểu là một kỹ năng ngôn ngữ trọng yếu, đóng vai trò nền tảng trong việc tiếp nhận và diễn giải thông tin. Tuy nhiên, hiệu quả của quá trình này không chỉ phụ thuộc vào khả năng ngôn ngữ mà còn chịu tác động mạnh mẽ từ cách người học quản lý nguồn lực tư duy. Trong phần hai của chuỗi bài viết, chúng ta tiếp tục khám phá vai trò của các yếu tố nhận thức và cảm xúc, đồng thời đi sâu vào các phương pháp tiết kiệm và tối ưu hóa trí lực trong quá trình nghe hiểu, cả trong môi trường học tập và bối cảnh thi cử.

Từ việc hiểu rõ những yếu tố tiêu hao trí lực đến áp dụng các chiến lược bù đắp và cải thiện kỹ năng nghe, bài viết này cung cấp một cái nhìn toàn diện về cách người học có thể vượt qua những thách thức trong quá trình nghe hiểu. Qua đó, không chỉ giúp người học nâng cao khả năng xử lý thông tin mà còn giảm thiểu áp lực nhận thức, cải thiện hiệu suất tổng thể trong các tình huống nghe phức tạp.

Xem lại phần trước: Vai trò của Mental Resources trong quá trình nghe hiểu (P1): Mối quan hệ giữa trí lực và khả năng nghe

Tổng quan lý thuyết

Mô hình nhận thức của nghe hiểu

Nghe là một quá trình nhận thức phức tạp, đòi hỏi sự tích hợp linh hoạt giữa ba giai đoạn chính: giải mã âm thanh, xây dựng ý nghĩa, và xử lý ngữ dụng. Theo Field [1], người nghe phải chủ động tham gia vào việc giải mã tín hiệu âm thanh để hiểu ý nghĩa và mục đích của thông điệp. Vandergrift và Goh [2] tiếp tục nhấn mạnh rằng các giai đoạn này tương tác qua lại để hỗ trợ khả năng nghe hiểu.

Giải mã âm thanh:

• Người nghe chuyển dòng âm thanh liên tục thành các đơn vị ngôn ngữ như âm vị, từ, và cụm từ.

• Quá trình này dựa vào cách tiếp cận từ dưới lên, đòi hỏi việc phân đoạn âm thanh và nhận diện từ ngữ dựa trên kiến thức ngữ âm sẵn có.

Xây dựng ý nghĩa:

• Người nghe kết hợp thông tin từ dưới lên (từ dữ liệu ngôn ngữ) và từ trên xuống (kiến thức nền, bối cảnh) để hiểu nội dung.

• Quá trình này sử dụng các mô hình tư duy (schemata) để tổ chức thông tin, giải quyết các điểm mơ hồ, và tích hợp thông tin mới vào kiến thức sẵn có.

Xử lý ngữ dụng:

• Giai đoạn này giúp người nghe suy luận về ý định của người nói thông qua phân tích ngữ điệu, giọng điệu, và dấu hiệu phi ngôn ngữ.

• Người nghe cũng sử dụng quy ước hội thoại và kiến thức xã hội để suy luận ý nghĩa ngầm định và đánh giá mức độ liên quan của thông điệp.

Tóm lại, kỹ năng nghe hiểu là một quá trình liên tục và tương tác giữa các giai đoạn này, đòi hỏi người nghe không chỉ nắm vững ngôn ngữ mà còn phải có khả năng suy luận dựa trên bối cảnh [1].

Trí lực (Mental Resources)

Khái niệm

Nguồn lực tư duy (hay trí lực) bao gồm các quá trình nhận thức mà người học sử dụng để giải mã, diễn giải, và hiểu ngôn ngữ nói. Vandergrift và Goh [2] nhấn mạnh rằng hiệu quả tiếp nhận thông điệp phụ thuộc vào khả năng quản lý các nguồn lực này.

Các nguồn lực chính bao gồm:

        1.      Trí nhớ làm việc (Working Memory): Lưu trữ tạm thời và xử lý thông tin âm thanh để hiểu nội dung. Người học có trí nhớ hạn chế thường gặp khó khăn trong việc theo kịp tốc độ hoặc cấu trúc phức tạp của bài nghe [1][2].

        2.      Sự chú ý (Attention): Quá trình chọn lọc thông tin quan trọng, lọc bỏ yếu tố gây xao nhãng. Rost [3] định nghĩa sự chú ý là một quá trình nhận thức căn chỉnh thời gian, gồm kích thích, định hướng và tập trung [3][4][5].

        3.      Chiến lược nhận thức (Cognitive Strategies): Bao gồm dự đoán, suy luận, giám sát, khắc phục, và liên kết thông tin để cải thiện khả năng hiểu [2][6].

 Ngoài ra, các yếu tố cảm xúc như động lực, lo lắng và sự tự tin ảnh hưởng lớn đến khả năng sử dụng nguồn lực này.

Vai trò của Mental Resources

Nguồn lực tư duy là nền tảng quan trọng để giải mã và hiểu thông điệp nói. Khi nguồn lực này bị cạn kiệt, người học dễ rơi vào trạng thái quá tải nhận thức, gây suy giảm khả năng tập trung, ghi nhớ và suy luận [3][7]. Một số hậu quả phổ biến gồm giảm chú ý, tốc độ xử lý chậm, và khó khăn trong việc phân tích cú pháp hoặc xây dựng ý nghĩa toàn diện. 

Các chiến lược bù đắp như bỏ qua, phỏng đoán, hoặc rút gọn thông tin có thể hỗ trợ trong một số trường hợp, nhưng nếu không sử dụng đúng cách, chúng có thể làm giảm hiệu quả nghe hiểu [3]. Do đó, việc phát triển các chiến lược nhận thức phù hợp và quản lý nguồn lực tư duy hiệu quả là yếu tố then chốt giúp người học cải thiện kỹ năng nghe.

Đọc thêm: Cách duy trì động lực học tiếng Anh qua Four-phase Model

Những yếu tố giúp sử dụng trí lực hiệu quả hơn

 Khả năng sử dụng trí lực một cách hiệu quả trong nghe hiểu phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm kỹ năng dự đoán (prediction) và trình độ ngôn ngữ (language proficiency). Những yếu tố này không chỉ giúp giảm tải nhận thức mà còn nâng cao khả năng xử lý thông tin, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình tiếp nhận và hiểu ngôn ngữ nói.

Kỹ năng dự đoán (Prediction)

Kỹ năng dự đoán đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý hiệu quả nguồn lực trí tuệ của người nghe. Nhờ khả năng dự đoán, người nghe có thể hình dung trước nội dung sẽ nghe, giảm bớt sự mơ hồ và tập trung vào thông tin quan trọng. Điều này giúp giảm tải nhận thức và dành nhiều nguồn lực hơn cho việc xử lý các khía cạnh chuyên sâu của bài nghe. 

Khi người nghe kích hoạt kiến thức nền và đưa ra các dự đoán dựa trên ngữ cảnh, họ sẽ xây dựng được một khung ý tưởng trước khi nghe [7][8]. Điều này làm giảm yếu tố bất ngờ trong bài nghe và giúp người nghe xử lý thông tin mới một cách dễ dàng hơn, vì các dữ kiện nghe được sẽ khớp với khung ý tưởng sẵn có. 

Dự đoán giúp người nghe tập trung vào các chi tiết quan trọng, lọc bỏ những thông tin không liên quan và tối ưu hóa khả năng chú ý [8]. Sự tập trung này làm giảm lượng thông tin mà người nghe phải xử lý chủ động, từ đó tiết kiệm năng lượng trí tuệ và cải thiện hiệu quả nghe hiểu. 

Việc dự đoán trước các từ hoặc cụm từ có thể xuất hiện giúp kích hoạt khả năng truy cập từ vựng (lexical access), làm cho việc nhận diện từ trở nên nhanh chóng và dễ dàng hơn khi chúng được nói ra [1]. Điều này giảm bớt nỗ lực nhận thức cần thiết cho việc giải mã từ ngữ, giúp người nghe tập trung vào các khía cạnh cao hơn như suy luận và diễn giải. 

Dự đoán giúp người nghe kết nối các ý tưởng, thực hiện suy luận và xây dựng một bức tranh ý nghĩa hoàn chỉnh [8]. Việc này không chỉ cải thiện khả năng hiểu mà còn giảm áp lực duy trì thông tin rời rạc trong trí nhớ ngắn hạn, nhờ đó tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực trí tuệ.

Kỹ năng dự đoán có thể được áp dụng trong các hoạt động luyện nghe cụ thể, chẳng hạn như:

• Hoạt động trước khi nghe: Các bài tập gợi ý như động não (brainstorming), hình dung (visualization), hoặc làm quen với từ vựng và văn bản liên quan sẽ kích hoạt các “schemata” của người học và giúp họ chuẩn bị tốt hơn cho bài nghe [7].

• Xem trước tiêu đề và câu hỏi: Khi người học được xem trước tiêu đề bài nghe hoặc câu hỏi cần trả lời, họ có thể tập trung vào các chi tiết quan trọng và đưa ra các dự đoán hợp lý về nội dung sắp nghe [8].

• Chú ý đến các tín hiệu ngôn ngữ: Các dấu hiệu ngôn ngữ như liên từ, từ nối, hoặc các cụm từ chỉ thứ tự thông tin giúp người nghe hình dung được cấu trúc thông tin và dự đoán ý nghĩa của các phần tiếp theo [8].

 Trong bối cảnh kiểm tra kỹ năng nghe, việc dự đoán trở nên đặc biệt hữu ích khi người thi có thể xem trước câu hỏi và kích hoạt kiến thức nền. Điều này không chỉ giảm áp lực nhận thức mà còn giúp họ phân bổ trí lực hiệu quả hơn trong quá trình làm bài [3].

Trình độ ngôn ngữ (Language Proficiency) 

Trình độ ngôn ngữ cao là một trong những yếu tố quan trọng giúp người học sử dụng trí lực hiệu quả hơn trong quá trình nghe hiểu. Người học có trình độ ngôn ngữ cao thường tiêu tốn ít năng lượng trí tuệ hơn so với người học ở trình độ thấp khi xử lý cùng một thông tin ngôn ngữ nói. Điều này được thể hiện qua một số khía cạnh: 

• Tính tự động hóa: Khi trình độ ngôn ngữ tăng, người học phát triển khả năng xử lý tự động các khía cạnh khác nhau của ngôn ngữ, chẳng hạn như nhận diện từ, phân tích cú pháp, và hiểu các cách diễn đạt mang tính thành ngữ [3]. Quá trình xử lý tự động này yêu cầu ít nỗ lực ý thức hơn, nhờ đó giải phóng nguồn lực trí tuệ để tập trung vào các khía cạnh cao hơn như suy luận và diễn giải [4]. 

• Hiệu quả của trí nhớ làm việc: Người học có trình độ cao thường thể hiện khả năng sử dụng trí nhớ làm việc hiệu quả hơn [2]. Họ có thể giữ được nhiều thông tin hơn trong trí nhớ ngắn hạn và xử lý thông tin một cách linh hoạt hơn, giúp theo kịp các lập luận phức tạp, kết nối ý tưởng, và ghi nhớ chi tiết quan trọng. Ngược lại, người học có dung lượng trí nhớ làm việc hạn chế sẽ gặp khó khăn trong việc theo kịp tốc độ của bài nghe, dẫn đến hiểu sai hoặc bị quá tải nhận thức [2]. 

• Chiến lược phân bổ nguồn lực: Người nghe ở trình độ cao thường có khả năng phân bổ nguồn lực trí tuệ một cách chiến lược [2]. Họ có thể xác định thông tin quan trọng, lọc bỏ chi tiết không liên quan, và điều chỉnh chiến lược nghe phù hợp với yêu cầu của bài tập [1]. Họ cũng biết cách sử dụng các chiến lược bù đắp, như dựa vào ngữ cảnh, diễn giải ý nghĩa, hoặc dự đoán nội dung tiếp theo để vượt qua các khó khăn trong quá trình nghe. 

• Giảm lo lắng: Trình độ ngôn ngữ cao thường mang lại sự tự tin và giảm bớt cảm giác lo lắng khi nghe [1]. Lo lắng tiêu tốn một lượng lớn nguồn lực trí tuệ, ảnh hưởng đến sự tập trung, khả năng sử dụng trí nhớ làm việc, và mức độ hiểu bài nghe [9]. Khi cảm thấy thoải mái và tự tin hơn, người học có thể dành nhiều năng lượng hơn cho việc hiểu ý nghĩa của bài nghe. 

Tuy nhiên, những người học ở trình độ thấp thường phải đối mặt với nhiều khó khăn hơn trong việc sử dụng trí lực hiệu quả, bao gồm:

• Khó khăn trong giải mã: Việc nhận diện âm thanh, từ vựng, hoặc cấu trúc ngữ pháp không chính xác sẽ tiêu tốn nhiều năng lượng trí tuệ [1].

• Hạn chế về vốn từ vựng: Gặp phải quá nhiều từ không quen thuộc có thể làm gián đoạn quá trình xử lý thông tin và tăng áp lực nhận thức [2].

• Thiếu kiến thức nền: Không hiểu biết về chủ đề bài nghe sẽ khiến người học gặp khó khăn trong việc tạo kết nối và suy luận ý nghĩa, dẫn đến việc tiêu hao trí lực lớn hơn [7].

 Trình độ ngôn ngữ cao mang lại lợi thế rõ rệt trong việc quản lý nguồn lực trí tuệ khi nghe. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là người học ở trình độ thấp không thể cải thiện khả năng của mình. Giáo viên có thể hỗ trợ người học bằng cách cung cấp các chiến lược nghe hiệu quả, tạo điều kiện cho họ thực hành trong ngữ cảnh thực tế và xây dựng vốn ngôn ngữ, từ đó nâng cao năng lực sử dụng trí lực trong nghe hiểu.

Xem thêm: Cá nhân hóa việc học tiếng Anh dựa trên sở thích

Phương pháp tiết kiệm trí lực trong nghe hiểu

Việc tiết kiệm và tối ưu hóa trí lực khi nghe không chỉ giúp cải thiện khả năng hiểu mà còn ngăn ngừa tình trạng quá tải nhận thức. Dưới đây là các phương pháp cụ thể áp dụng trong quá trình học và khi làm bài thi nghe, nhằm tăng cường hiệu quả sử dụng nguồn lực trí tuệ của người học.

Trong Quá Trình Học

Tiết kiệm trí lực trong quá trình học nghe đòi hỏi sự kết hợp giữa việc chuẩn bị kỹ lưỡng, áp dụng chiến lược nghe hiệu quả, và tạo ra môi trường học tập thuận lợi. Một số phương pháp được khuyến nghị bao gồm: 

Điều chỉnh yếu tố từ người nói

Tốc độ và cách diễn đạt của người nói có ảnh hưởng đáng kể đến mức độ nỗ lực mà người nghe cần bỏ ra để xử lý thông tin. Theo Field [1], khác với việc đọc, nghe hiểu không cho phép người học kiểm soát tốc độ tiếp nhận. Do đó, người học có thể:

• Điều chỉnh tốc độ: Khi nghe các bản ghi âm, hãy chọn tốc độ phù hợp để theo kịp nội dung. Nếu có thể, yêu cầu người nói nói chậm lại hoặc rõ ràng hơn.

• Giảm nhiễu: Lựa chọn không gian học tập yên tĩnh, tránh các yếu tố gây mất tập trung như tiếng ồn hoặc sự gián đoạn thị giác. Wilson [7] nhấn mạnh rằng môi trường học có thể ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng tập trung và hiệu quả nghe hiểu.

Tối ưu hóa yếu tố từ người học

Những kỹ thuật dưới đây có thể giúp giảm tải nhận thức và tăng cường khả năng nghe hiểu:

• Kích hoạt kiến thức nền: Trước khi nghe, hãy suy nghĩ về những gì bạn đã biết về chủ đề. Goh và Vandergrift [2] cho rằng các hoạt động trước khi nghe, như động não hoặc xem trước nội dung, có thể kích hoạt “schemata” của người học, giúp giảm gánh nặng trí nhớ làm việc.

• Làm quen với từ vựng: Xem trước các từ và khái niệm quan trọng liên quan đến bài nghe để giảm bớt nỗ lực xử lý từ mới. Wilson [7] liệt kê việc dạy trước từ vựng là một hoạt động thiết yếu để hỗ trợ nghe hiểu.

• Xác định mục tiêu nghe: Việc biết trước mục tiêu sẽ giúp người học tập trung vào những thông tin quan trọng nhất, đồng thời lọc bỏ các chi tiết không cần thiết, từ đó giảm tải nhận thức.

Chọn nhiệm vụ và chiến lược phù hợp

Các nhiệm vụ phức tạp hoặc không quen thuộc có thể làm tăng áp lực lên trí nhớ làm việc. Jack C. Richards [10] khuyến nghị chia nhỏ nhiệm vụ thành các phần dễ quản lý hơn để tránh gây quá tải. Ngoài ra, việc sử dụng tài liệu hỗ trợ như hình ảnh, bản chép lời, hoặc tóm tắt nội dung cũng có thể giảm áp lực xử lý thông tin. Field [1] và Nation and Newton [11] khẳng định rằng các tín hiệu thị giác rất hữu ích trong việc hỗ trợ hiểu nội dung, đặc biệt khi nghe các đoạn ghi âm không có bối cảnh thực tế.

Xây dựng môi trường học tập hỗ trợ

Tạo không gian học tập thoải mái và không bị gián đoạn là điều cần thiết. Hãy duy trì nhiệt độ, ánh sáng, và tư thế ngồi hợp lý để hỗ trợ sự tập trung. Ngoài ra, việc nghỉ ngơi ngắn giữa các buổi học sẽ giúp tái tạo năng lượng trí tuệ, ngăn ngừa mệt mỏi tinh thần.

Trong Phòng Thi Listening

Trong bối cảnh làm bài thi nghe, quản lý nguồn lực trí tuệ một cách chiến lược có thể cải thiện đáng kể hiệu suất. Các phương pháp dưới đây tập trung vào từng giai đoạn của bài thi:

Trước khi làm bài thi:

Sự chuẩn bị tốt sẽ giảm áp lực nhận thức và giúp người thi tập trung hơn vào nội dung:

• Hiểu định dạng bài thi: Làm quen với cấu trúc, loại câu hỏi, và hướng dẫn trước ngày thi giúp người học tiết kiệm trí lực trong việc giải mã quy trình làm bài. Theo Rost [3], điều này tương tự như việc phát triển “test-wiseness,” giúp tối ưu hóa cách trả lời câu hỏi.

• Kích hoạt kiến thức nền: Đọc câu hỏi và các thông tin đi kèm trước khi nghe giúp dự đoán chủ đề và chuẩn bị khung ý tưởng. Goh và Vandergrift [2] cho rằng điều này giúp người nghe dễ dàng kết nối các ý tưởng và giảm nỗ lực xử lý.

• Chuẩn bị tâm lý và thể chất: Ngủ đủ giấc, ăn uống hợp lý, và đến nơi thi với trạng thái thư giãn sẽ giúp tăng cường sự tập trung và chức năng nhận thức. Việc chuẩn bị sẵn bút viết trước khi ghi âm bắt đầu cũng loại bỏ những phiền toái không đáng có.

Trong quá trình làm bài thi:

Chiến lược hiệu quả trong khi nghe có thể tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực trí tuệ:

• Tập trung vào âm thanh: Hãy tập trung cao độ và tránh bị phân tâm bởi các từ chưa biết hoặc các đoạn không hiểu. Rost [3] nhấn mạnh rằng sự chú ý có giới hạn, nên cần tập trung vào các phần thông tin quan trọng nhất.

• Sử dụng tín hiệu từ vựng: Chú ý đến các từ khóa hoặc từ đồng nghĩa từ câu hỏi có thể giúp xác định thông tin liên quan trong bài nghe.

• Áp dụng chiến lược bù đắp: Chú ý đến sự lặp lại, diễn giải, hoặc giải thích của người nói để làm rõ ý nghĩa. Điều này cung cấp thêm thời gian xử lý thông tin và tăng cường khả năng hiểu. Field [1] chỉ ra rằng những dấu hiệu như tạm ngừng hoặc thay đổi chủ đề có thể là chỉ báo quan trọng.

• Ghi chú hiệu quả: Sử dụng các ký hiệu, từ viết tắt, hoặc các từ khóa ngắn gọn để ghi lại thông tin mà không làm giảm khả năng tập trung vào bài nghe. Tuy nhiên, tránh ghi chú quá mức vì điều này có thể làm chia nhỏ sự chú ý và ảnh hưởng đến khả năng hiểu bài [1].

Sau bài thi:

• Rà soát câu trả lời: Nếu còn thời gian, hãy kiểm tra lại các đáp án để phát hiện và sửa lỗi.

• Phản ánh hiệu suất: Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu trong quá trình làm bài sẽ giúp bạn xác định các khía cạnh cần cải thiện trong tương lai.

 Việc tiết kiệm và sử dụng trí lực một cách hiệu quả trong quá trình nghe không chỉ phụ thuộc vào khả năng ngôn ngữ mà còn vào cách quản lý yếu tố từ môi trường, nhiệm vụ, và tâm lý. Bằng cách áp dụng những phương pháp phù hợp, người học và người thi có thể tối ưu hóa nguồn lực trí tuệ, từ đó cải thiện khả năng nghe hiểu và đạt kết quả tốt hơn.

Để trở thành người nghe hiệu quả, người học cần phát triển kỹ năng dự đoán, tăng trình độ ngôn ngữ, và thiết lập môi trường học tập tích cực nhằm tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực tư duy. Bằng cách áp dụng các chiến lược phù hợp trong từng giai đoạn của quá trình nghe, đặc biệt là trong bối cảnh thi cử, người học có thể nâng cao khả năng hiểu, giảm tải nhận thức và đạt hiệu suất cao hơn. Thành công trong kỹ năng nghe không đến từ nỗ lực đơn lẻ, mà là kết quả của sự rèn luyện có chiến lược và quản lý trí lực khôn ngoan.