Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 10: Tối ưu tiêu đề

Tiêu đề của một bài báo khoa học đóng vai trò quan trọng trong việc thu hút sự chú ý của người đọc và các nhà xuất bản. Nó không chỉ cần phản ánh chính xác nội dung nghiên cứu mà còn phải đủ hấp dẫn để khuyến khích người đọc tiếp tục xem xét bài báo. Một tiêu đề tốt giúp bài báo của bạn dễ dàng được tìm thấy qua các công cụ tìm kiếm và các hệ thống chỉ mục tự động. Do đó, bài viết sẽ giúp các nhà khoa học trẻ trong việc chọn lựa và thiết kế tiêu đề sao cho ngắn gọn, cụ thể và rõ ràng.

Xem các phần trước:

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 1: Văn bản khoa học

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 2: Các cấu trúc văn bản khoa học

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 3: Bài báo khoa học sơ cấp

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 4: Tạp chí khoa học

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 5: Cơ sở dữ liệu uy tín

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 6: Các giai đoạn khi viết bài báo khoa học

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 7: Một số lưu ý khi sử dụng tiếng Anh

• Những điều cẩn biết khi viết bài báo khoa học phần 7 (tiếp): Một số lưu ý khi sử dụng tiếng Anh

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 8: Các cấu trúc câu

• Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 9: Quyền tác giả

Tiêu đề của bài báo khoa học

Tầm quan trọng của tiêu đề

Tiêu đề của một bài báo khoa học là yếu tố đầu tiên tiếp cận người đọc và có ảnh hưởng lớn đến quyết định của họ về việc có đọc tiếp hay không. Một tiêu đề hiệu quả cần ngắn gọn, chính xác, và hấp dẫn để thu hút sự chú ý của người đọc và các nhà xuất bản. Tiêu đề không chỉ cần truyền đạt đúng nội dung của bài báo mà còn phải tránh phóng đại hoặc gây hiểu lầm về phạm vi nghiên cứu.

Một tiêu đề tốt nên bắt đầu bằng chủ đề chính để người đọc ngay lập tức nhận ra nội dung và đánh giá xem nó có liên quan đến mối quan tâm của họ hay không. Tuy nhiên, các tác giả cũng chỉ nên cung cấp “vừa đủ” thông tin để gây sự hứng thú và tò mò cho người đọc. Sử dụng từ khóa cũng là một cách khiến tiêu đề của các nhà khoa học dễ được tìm kiếm hơn trên các cơ sở truy xuất dữ liệu. Một tiêu đề tốt là khi nó nêu bật được nội dung chính của bài báo khoa học bằng ít chữ nhất có thể.

Các loại tiêu đề

Tiêu đề có thể mang ý nghĩa như là một lời mô tả, tuyên bố hoặc đôi khi là một câu hỏi. Dựa vào những tính chất đó, nó được chia làm ba loại chính:

Mô tả hoặc trung lập

Loại này chứa các yếu tố thiết yếu của nghiên cứu như đối tượng, thiết kế, can thiệp, so sánh/kiểm soát và kết quả, nhưng không tiết lộ kết quả chính hay kết luận. Tiêu đề mô tả cho phép người đọc diễn giải kết quả của bài báo một cách khách quan, nó cung cấp thông tin đầy đủ về nội dung của bài báo, chứa nhiều từ khóa, giúp tăng khả năng tìm thấy bài báo trên các công cụ tìm kiếm, và tăng cơ hội được đọc và trích dẫn.

Tuyên bố

Loại này nêu rõ kết quả chính của nghiên cứu ngay trong tiêu đề. Nó sẽ làm giảm sự tò mò của người đọc, và cho thấy ý kiến chủ quan của tác giả. Mặc dù một số tạp chí cho phép tiêu đề là câu hoàn chỉnh, như "Fruit Flies Diversify Their Offspring in Response to Parasite Infection", nhưng nhiều ý kiến phản đối kiểu tiêu đề này. Tiêu đề kiểu này được gọi là "assertive sentence title" (AST). Việc sử dụng nó có thể tạo ra tuyên bố mạnh mẽ và đôi khi không phản ánh chính xác sự dè dặt của kết luận được trình bày trong phần tóm tắt hoặc các phần khác của bài báo. Hơn nữa, AST có thể làm giảm giá trị của một báo cáo khoa học bằng cách biến nó thành một câu đơn giản. Như vậy, loại này nên tránh sử dụng khi không thực sự cần thiết.

Câu hỏi

Đây thường là câu hỏi mà bài báo khoa học bên dưới có thể giải quyết được. Mặc dù câu hỏi trong tiêu đề có thể làm cho chủ đề trở nên thu hút hơn và có thể được tải xuống nhiều hơn, nhưng thường các bài báo có tiêu đề như này ít được trích dẫn hơn và có thể gây phân tâm cho người đọc. Do đó, nó thường không thích hợp cho bài báo nghiên cứu gốc (Bài báo khoa học sơ cấp) nhưng có thể được sử dụng cho văn bản khoa học mang tính chất đánh giá.

Những yếu tố ảnh hưởng tới chất lượng của tiêu đề

Độ dài của tiêu đề

Tiêu đề cần phải ngắn gọn vì người đọc thường không thích những thứ quá dài dòng, và hầu hết các nhà xuất bản cũng ưa chuộng tiêu đề ngắn. Các biên tập viên tạp chí thường xem tiêu đề dài là dấu hiệu không tốt cho bài nộp và một số tạp chí thậm chí còn có giới hạn về số lượng từ.

Tiêu đề dài có thể làm người đọc cảm thấy chán nản và họ có thể bỏ qua để tìm một bài báo khác có tiêu đề ngắn hơn và hấp dẫn hơn. Mục tiêu của tiêu đề là thu hút người đọc và khiến họ muốn đọc phần tóm tắt của bạn, vì vậy bạn cần tạo ra một tiêu đề ngắn gọn, súc tích và rõ ràng. Hãy giảm thiểu hoặc loại bỏ thuật ngữ chuyên ngành hoặc viết tắt và sử dụng dấu câu tối thiểu.

Tuy nhiên, nó không nên quá ngắn gọn đến mức gây khó hiểu. Ví dụ như "Studies on Brucella" trên tạp chí "Journal of Bacteriology" có thể làm người đọc không hiểu rõ bài viết đang đề cập đến khía cạnh nào của vi khuẩn Brucella.

Mặt khác, tiêu đề quá dài dòng cũng gây giảm sự thu hút với người đọc. Trước đây, các nghiên cứu khoa học thường có tiêu đề rất dài, ví dụ như "On the addition to the method of microscopic research by a new way of producing colour-contrast between an object and its background or between definite parts of the object itself." Những tiêu đề như vậy thường chứa nhiều từ ngữ không cần thiết, lãng phí và làm giảm sự hấp dẫn của bài viết. Nó cần tập trung vào nội dung chính, tránh những từ mở đầu như "Studies on," "Investigations on" và "Observations on" vì chúng thường không có ích khi trích dẫn.

Tính cụ thể hoá của tiêu đề

Tất nhiên, ngoài việc thu hút người đọc, tiêu đề còn phải phản ánh chính xác nội dung của bài báo. Các tác giả cần phải cẩn thận và không nên phóng đại phạm vi của bài báo. Những tuyên bố hoặc từ ngữ quá tổng quát – ví dụ như mô tả một hiện tượng là “ubiquitous” (rất phổ biến) – sẽ khiến người đọc thất vọng và khó chịu nếu bài báo không đáp ứng được kỳ vọng đó. Tiêu đề nên là một tóm tắt cụ thể của phần tổng quan và kết quả của nghiên cứu. Nó nên nhanh chóng truyền đạt cho người đọc biết bài báo có liên quan đến sự quan tâm của họ hay không.

Lấy ví dụ “Action of Antibiotics on Bacteria “ (Tác động của Kháng sinh đối với Vi khuẩn). Đây là một tiêu đề ngắn nhưng không tốt vì nó quá chung chung và thiếu cụ thể. Chúng ta có thể tự tin khẳng định rằng nghiên cứu có tiêu đề trên không thể xác định được tác động của tất cả các loại kháng sinh hiện nay tới tất cả các loại vi khuẩn đang có. Vì đây là một điều bất khả thi trong một nghiên cứu khoa học, nếu muốn thực hiện thì nó có thể viết được hàng trăm nghìn bài báo và đầu sách khác nhau về chủ đề này. Do đó, tiêu đề này về cơ bản là vô nghĩa.

Nếu nghiên cứu chỉ xem xét một hoặc một vài loại kháng sinh, chúng nên được liệt kê cụ thể trong tiêu đề. Nếu chỉ có một hoặc một vài loài vi khuẩn được thử nghiệm, chúng cũng nên được liệt kê riêng trong tiêu đề. Nếu số lượng kháng sinh hoặc vi khuẩn quá lớn để liệt kê, có thể sử dụng tên nhóm thay thế.

Ví dụ cụ thể hơn có thể chấp nhận được:

• “Action of Streptomycin on Mycobacterium tuberculosis.”

(Tác động của Streptomycin đối với Mycobacterium tuberculosis)

• “Action of Streptomycin, Neomycin, and Tetracycline on Gram-Positive Bacteria.”

(Tác động của Streptomycin, Neomycin và Tetracycline đối với Vi khuẩn Gram-Dương)

• “Action of Polyene Antibiotics on Plant-Pathogenic Bacteria.”

(Tác động của Kháng sinh Polyene đối với Vi khuẩn Gây Bệnh Thực Vật)

• “Action of Various Antifungal Antibiotics on Candida albicans and Aspergillus fumigatus.”

(Tác động của Các Loại Kháng sinh Kháng Nấm Đối với Candida albicans và Aspergillus fumigatus)

Mặc dù những tiêu đề này tốt hơn so với mẫu ban đầu, chúng vẫn còn khá chung chung. Nếu “Action” (tác động) được mô tả cụ thể hơn, ý nghĩa của nó sẽ rõ ràng hơn. Ví dụ, tiêu đề đầu tiên có thể được sửa thành “Inhibition of Growth of Mycobacterium tuberculosis by Streptomycin" (Ức chế sự phát triển của Mycobacterium tuberculosis bằng Streptomycin) để làm rõ nội dung nghiên cứu.

Cú pháp học (Syntax) trong tiêu đề

Trong tiêu đề của bài báo khoa học, cú pháp học đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Hầu hết các lỗi đều xuất phát từ việc sắp xếp từ sai vị trí.

Ví dụ, một bài báo được gửi đến Tạp chí Vi sinh vật học với tiêu đề "Mechanism of Suppression of Nontransmissible Pneumonia in Mice Induced by Newcastle Disease Virus". Nếu đọc kỹ, ta thấy không hợp lý vì không thể là chuột được gây ra bệnh viêm phổi, mà phải là viêm phổi được gây ra. Tiêu đề chính xác nên là "Mechanism of Suppression of Nontransmissible Pneumonia Induced in Mice by Newcastle Disease Virus".

Tương tự, một ví dụ khác là "Multiple Infections among Newborns Resulting from Implantation with Staphylococcus aureus 502A" có thể khiến người đọc hiểu lầm rằng trẻ sơ sinh bị nhiễm bệnh do việc được cấy vi khuẩn Staphylococcus aureus. Điều này tạo nên hình ảnh không chính xác và gây khó hiểu.

Một ví dụ khác là "Preliminary Canine and Clinical Evaluation of a New Antitumor Agent, Streptovitacin". Cú pháp này khiến người đọc nghĩ rằng chó đang thực hiện việc đánh giá tác nhân chống khối u. Điều này không chỉ gây hiểu lầm mà còn hài hước.

Một lỗi phổ biến khác là việc sử dụng từ "using". Câu như "Using a fiberoptic bronchoscope, dogs were immunized with sheep red blood cells" làm người đọc nghĩ rằng chó đang sử dụng kính soi phế quản quang học, điều này không chính xác.

Ngay cả vi khuẩn cũng không thoát khỏi lỗi cú pháp. Một tiêu đề "Characterization of Bacteria Causing Mastitis by Gas-Liquid Chromatography" khiến người đọc hiểu lầm rằng vi khuẩn đang sử dụng kỹ thuật sắc ký khí lỏng để tự phân tích chính chúng.

Như vậy, việc sử dụng cú pháp chính xác trong tiêu đề bài báo khoa học không chỉ giúp tránh các hiểu lầm không đáng có mà còn đảm bảo tính chuyên nghiệp và rõ ràng của nghiên cứu.

Từ viết tắt và biệt ngữ

Tiêu đề của một bài báo khoa học thường không nên chứa các từ viết tắt, công thức hóa học, tên thương mại (thay vì tên thông dụng), biệt ngữ, và các yếu tố tương tự. Khi tạo tiêu đề, tác giả nên tự hỏi: “Tôi sẽ tìm kiếm loại thông tin này trong chỉ mục như thế nào?” Nếu bài báo nói về tác động của axit hydrochloric, tiêu đề nên chứa cụm từ "hydrochloric acid" hay "HCl" ngắn gọn hơn? Câu trả lời rõ ràng là "hydrochloric acid".

Nếu một số tác giả sử dụng "HCl" và các tổng biên tập chấp nhận, trong khi những người khác lại dùng "hydrochloric acid", người đọc có thể chỉ tìm thấy một phần tài liệu đã xuất bản, không nhận ra rằng còn có thêm tài liệu được liệt kê dưới mục viết tắt khác.

Các hệ thống máy tính lớn của dịch vụ thư mục có thể liên kết các từ viết tắt như deoxyribonucleic acid (DNA) và cả ADN (acide deoxyribonucleique). Tuy nhiên, quy tắc tốt nhất cho các tác giả là tránh sử dụng từ viết tắt trong tiêu đề. Quy tắc này cũng nên áp dụng cho tên thương mại, biệt ngữ, và các thuật ngữ không phổ biến hoặc lỗi thời.

Hình thức tiêu đề

Tiêu đề dạng chính-phụ thường không được các tổng biên tập của tạp chí khoa học ưa chuộng. Trước đây, tiêu đề chính-phụ (tiêu đề chuỗi) khá phổ biến. Ví dụ: “Studies on Bacteria: IV. Cell Wall of Staphylococcus aureus.” (Nghiên cứu về vi khuẩn: IV. Thành tế bào của Staphylococcus aureus). Tuy nhiên, nhiều biên tập viên hiện nay cho rằng mỗi bài báo xuất bản nên trình bày kết quả của một nghiên cứu độc lập và toàn diện, do đó không nên sử dụng tiêu đề chuỗi có đánh số. Các bài báo khoa học công bố theo chuỗi thường liên quan chặt chẽ với nhau và chỉ cung cấp một phần thông tin nhỏ, gây khó khăn cho người đọc nếu không đọc được toàn bộ chuỗi liên tục. Hơn nữa, hệ thống chuỗi gây khó khăn cho biên tập viên vì các vấn đề về lịch trình và trì hoãn. Chẳng hạn, phần IV được chấp nhận nhưng phần III bị từ chối hoặc bị trì hoãn trong quá trình đánh giá. Một số lý do khác để phản đối là tiêu đề chuỗi gần như luôn gây ra sự dư thừa; phần đầu tiên (trước số La Mã) thường quá chung chung và không có giá trị, khiến việc phân loại và chỉ mục trở nên không rõ ràng. Tiêu đề dạng câu hỏi cũng có thể gây khó hiểu và không nên sử dụng.

Tiêu đề treo (tương tự như tiêu đề chuỗi nhưng dùng dấu hai chấm thay vì số La Mã) có nhiều ưu điểm hơn và tránh được một số vấn đề đã nêu. Một số tạp chí, đặc biệt trong lĩnh vực khoa học xã hội, dường như ưa chuộng tiêu đề treo, có lẽ vì nó giúp đưa những từ quan trọng nhất lên đầu. Ví dụ: “Environmental Science in the Media: Effects of Opposing Viewpoints on Risk and Uncertainty Perceptions.” Đôi khi, tiêu đề treo có thể giúp ích cho người đọc, nhưng cũng có thể trở nên rườm rà, nhấn mạnh thuật ngữ chung chung hơn là thuật ngữ quan trọng, đòi hỏi dấu câu và làm rối loạn các chỉ mục.

Các cách để tối ưu tiêu đề cho bài báo khoa học

Sử dụng từ khoá nổi bật

Việc quyết định từ khóa nào được đặt trong tiêu đề sẽ thu hút sự chú ý của độc giả quan tâm đến bài báo của bạn, và việc đặt chúng ở vị trí nổi bật trong tiêu đề là rất quan trọng. Nếu có thể, hãy đặt từ quan trọng nhất vào vị trí quan trọng nhất: phần đầu tiên.

• Từ khoá không nổi bật: Effects of added calcium on salinity tolerance of pomato

• Từ khoá nổi bật: Calcium addition enhances salinity tolerance of pomato

Một cách hiệu quả để đảm bảo từ khóa ở phần đầu tiêu đề là sử dụng dấu hai chấm (:) hoặc dấu gạch ngang (–) để tách phần đầu chứa từ khóa ra khỏi phần giải thích thứ hai. Dưới đây là các ví dụ về từ khoá (in đậm) được làm nổi bật:

• Climate change adaptation: exploring strategies for vulnerable coastal communities

• Artificial intelligence in healthcare: enhancing diagnosis and treatment outcomes

• Water scarcity management in arid regions: innovative approaches for resource allocation

• Renewable energy integration into existing power grids: challenges and solutions

Bằng cách sử dụng các từ khóa chính ở phần đầu, các tác giả có thể thu hút sự chú ý của độc giả mục tiêu và giúp bài báo của bạn dễ dàng được tìm thấy trong các hệ thống truy xuất dữ liệu.

Xác định câu hỏi nghiên cứu

Việc xác định câu hỏi nghiên cứu là vô cùng quan trọng khi đặt tên một tiêu đề. Như đã đề cập ở phần trên, tiêu đề mô tả hoặc trung tập thường được sử dụng nhiều nhất. Cách truyền thống để viết nó là sử dụng cụm danh từ: một số từ tập trung xung quanh một danh từ chính quan trọng. Dưới đây là một số ví dụ về loại tiêu đề này, với các danh từ chính được in đậm:

• Economic Development Initiatives in sub-Saharan Africa: lessons from Successful Models

• Water Pollution Control Measures in developing countries: case studies from Southeast Asia

• Healthcare Access Disparities in rural America: examining geographical and socioeconomic factors

• Evidence of involvement of proteinaceous toxins from Pyrenophora teres in net blotch of barley

Các kiểu viết này đều mang lại hiệu quả rất tốt do nó ngắn gọn, cung cấp đủ thông tin và chứa từ khóa ở gần đầu. Tuy nhiên, nó không phải lúc nào cũng tốt nhất để thoả mãn hai cách. Ví dụ như "Evidence of involvement of proteinaceous toxins from Pyrenophora teres in net blotch of barley." Nó này để lại cho chúng ta một câu hỏi chưa được trả lời: sự tham gia như thế nào? Ngoài ra, bốn từ đầu tiên rất chung chung, không gây hứng thú cho người đọc để tiếp tục đọc.

Việc viết lại dưới dạng tiêu đề tuyên bố (câu khẳng định) có thể khắc phục những khó khăn này, và thực tế đã được đề xuất bởi một nhà phản biện khi bài báo này đang được xem xét. (Câu khẳng định là một câu có chủ ngữ và động từ, và lợi thế của nó trong ngữ cảnh này là có thể cung cấp thông tin cụ thể hơn về kết quả của nghiên cứu.)

• Tiêu đề khi nộp bản thảo: The influence of CYP3A5*3 on Tacrolimus Trough concentrations: A population approach om Vietnamese outpatient renal transplant recipients.

• Tiêu đề được nhà phản biện đề xuất và sau đó được xuất bản: Pharmacogenomic Analysis of CYP3A5*3 and Tacrolimus Trough Concentrations in Vietnamese Renal Transplant Outcomes.

Dạng tuyên bố chỉ phù hợp với các bài báo giải quyết một câu hỏi nghiên cứu cụ thể và đưa ra giải pháp hoặc câu trả lời không phức tạp. Trong những trường hợp như này, việc thay thế các cụm từ mơ hồ như "The effects of..." ở phần đầu là một điều cần thiết.

• Tiêu đề mơ hồ: Effects of added calcium on salinity tolerance of tomato

• Tiêu đề tốt: Calcium addition improves salinity tolerance of tomato

Khi câu hỏi nghiên cứu quá phức tạp và câu trả lời không đơn giản thì việc viết tiêu đề dưới dạng câu hỏi có thể hiệu quả hơn “Which insect introductions succeed and which fail?”

Do vậy, các nhà khoa học cần hiểu kĩ về nghiên cứu, cũng như nội dung của công trình nghiên cứu của mình để có thể chọn ra được một tiêu đề phù hợp nhất.

Tránh những cụm danh từ mang nhiều nghĩa

Khi các tác giả sử dụng chuỗi danh từ và tính từ để tạo ra tiêu đề nhằm truyền tải nhiều ý nghĩa trong vài từ, họ có thể gây ra vấn đề về sự mơ hồ: có nhiều hơn một ý nghĩa khả dĩ. Điều này đặc biệt xảy ra khi danh từ được sử dụng như tính từ, tức là được đặt trước từ chính của cụm danh từ.

Cụm danh từ "Pharmacogenomic Analysis" chỉ có một ý nghĩa là phân tích gen dược học, và do đó có thể được sử dụng mà không có nguy cơ gây hiểu lầm. Tuy nhiên, "enzymatic activity suppression" có thể có nghĩa là “sự ức chế hoạt động của enzyme” hoặc “sự ức chế bởi hoạt động của enzyme”, do đó, gây ra sự hiểu lầm. Một nguyên tắc chung là giới hạn các cụm danh từ này tối đa ba từ, và chỉ dùng khi không có nguy cơ bị hiểu sai. Nếu cụm từ trở nên dài hơn, hãy viết lại bằng cách chèn các giới từ làm rõ nghĩa (ví dụ: "of", "by", "for"). Ví dụ:

• Tiêu đề chưa rõ ràng: Soybean seedling growth suppression

• Tiêu đề rõ ràng: Suppression of soybean seedling growth

Các tác giả lưu ý rằng, khi danh từ được sử dụng như tính từ trong các cụm danh từ mở rộng, chúng luôn được sử dụng ở dạng số ít. Những ví dụ hữu ích để giúp bạn ghi nhớ điều này như sau:

• Food for dogs -> dog food

• Disturbance by herbivores -> herbivore disturbance

• Nodules on soybean roots -> soybean root nodules

Xem tiếp: Những điều cần biết khi viết bài báo khoa học phần 11: Tối ưu phần Abstract

Kết luận

Việc lựa chọn và thiết kế tiêu đề bài báo khoa học là một bước quan trọng trong quá trình công bố bài báo khoa học. Một tiêu đề tốt không chỉ thu hút sự chú ý mà còn phản ánh chính xác nội dung nghiên cứu, giúp người đọc dễ dàng tìm kiếm và truy xuất thông tin. Tránh các từ viết tắt, biệt ngữ và các dạng tiêu đề phức tạp để đảm bảo tiêu đề của bạn không gây ra sự nhầm lẫn hoặc khó hiểu. Bằng cách tuân thủ các nguyên tắc trên, bạn có thể tăng khả năng bài báo của mình được đọc và trích dẫn nhiều hơn.

Tài liệu tham khảo

• Cargill, Margaret, and Patrick O'Connor. Writing Scientific Research Articles: Strategy and Steps. Wiley Blackwell, 2021

• Gastel, Barbara, and Robert Day. How to Write and Publish a Scientific Paper. Greenwood, 2015.

• Buerger, Sandra. “Writing an effective title and abstract.” A Guide to the Scientific Career, 18 Oct. 2019, pp. 507–511.